Toshkent davlat yuridik universiteti
-§. ChEKLAR BILAN HISOB-KITOB QILISh
Download 5.5 Mb. Pdf ko'rish
|
Fuqarolik huquqi II-qism
|
5-§. ChEKLAR BILAN HISOB-KITOB QILISh
Cheklar bilan hisob-kitobni amalga oshirishning to`la tartibini nazorat qilish FK chek qonunchiligini imkoni boricha 1931-yilda qabul qilingan “Chek to`g’risidagi birxillashtirilgan qonun” haqida Jeneva Konvenstiyasi qoidalariga muvofiqlashtirish maqsadini ko`zlaydi. FK chek orqali hisob-kitobni amalga oshirish haqidagi me’yorlari ari boshqa qonunlar va ular asosida tuzilgan bank qoidalari bilan to`ldirilgan. Xususan, O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 21.02.2002 yilda 514- sonli qarori bilan tasdiqlangan “Cheklardan foydalanish va cheklar berish to`g’risida”gi Nizom (O`zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi №1115-sonli 302 14.03.2002 yilda ro`yxatga olingan) amal qiladi. Chekda ko`rsatilgan summani to`lash majburiyligi chek asosidagi bitim shartlari va haqiqiyligiga bog’liq emas. Ushbu kelishuvning haqiqiy emasligi chek orqali to`lov amalga oshirilmasligi uchun asos bo`lolmaydi. Chek egasi har qanday jismoniy yoki yuridik shaxs bo`lishi mumkin. To`lovchi esa fakat chek beruvchi o`z hisob raqamiga ega va unga chek daftarchasini bergan bank bo`la oladi. Chek to`lov vositasi emas. Chek berilishi to`lov bajarilganini emas, chek egasi, chek beruvchi va boshqa shaxslar orasidagi munosabatlar o`rtasida yangi munosabatlar paydo bo`lganini bildiradi. Qarzdorning shartnoma bo`yicha majburiyati u bergan chek bo`yicha to`lov amalga oshirilganidan keyingina to`xtatiladi. Chekda quyidagilar bo`lishi shart: hujjat matniga kiritilgan "chek" degan nom; muayyan pul summasini to`lash haqida to`lovchiga topshiriq; to`lovchining nomi va to`lov qaysi hisobvaraqdan amalga oshirilishi kerakligi; to`lov valyutasi; chek tuzilgan sana va joy; chekni yozib bergan shaxsning - chek beruvchining imzosi. Hujjatda mazkur rekvizitlardan birontasining bo`lmasligi chekni kuchdan mahrum qiladi. Chek qimmatli qog’oz hisoblanadi va u FK da ko`rsatilgan majburiy rekvizitlarni o`zida aks ettirishi shart. Bu rekvizitlar to`lik bo`lmasligi uni yuridik kuchdan mahrum etadi. Chekda qo`shimcha shartlar borligi uning haqiqiyligiga ta’sir etmaydi. O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 21.02.2002 yilda 514-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Cheklardan foydalanish va cheklar berish to`g’risida”gi Nizom (O`zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi №1115-sonli 14.03.2002 yilda ro`yxatga olingan) ga ko`ra yo`l cheklari chet el valyutasida to`lovlar amalga oshiriladigan to`lov hujjati hisoblanadi va o`z matnida “yo`l cheki” degan yozuvi, yo`l cheki emitent bank nomi, uning mas’ul kishilari imzosi, emitentning ma’lum summani to`lashi haqidagi majburiyati, shuningdek chek egasining chekni to`lash paytida solishtirish uchun kerak bo`ladigan imzosi namunasini ifodalaydi. Vakolatli banklar xorijiy banklar yo`l cheklari uchun to`lovni o`zlari bilan xorijiy mamlakatlar emitent banklari va yo`l cheki emitentlari aloqa banklari o`rtasida tuzilgan banklararo shartnomalarda qayd etilgan tartib va shartlarda amalga oshiradi. “Cheklardan foydalanish va cheklar berish to`g’risida”gi Nizomning 3- bandiga asosan xorijiy bank-emitentlar yo`l cheklari shakli, rekvizitlari va to`lov tartibi to`g’risidagi barcha o`zgarishlarni kuzatib boradi va bu o`zgarishlardan o`z filiallarini xatlar orqali o`z vaqtida xabardor qilib turadi. Banklarda bu xabar haqidagi xatlar hujjatda chet el banklari to`g’risidagi axborotlar bilan birga saqlanadi ( yo`l cheklari na’munalari va ularni to`lash yo`riqnomasi). Bekor 303 qilingan hujjatlar ustiga “Bekor qilindi, asos: ____ yil ___ ____ dagi ___- sonli xat” deb yozib qo`yiladi. Shundan keyin bu hujjatlar tegishli chet el bank-emitenti hujjatidan olinib yo`l cheklarining to`lovi bo`yicha bekor qilingan hujjatlar jildiga qo`shib qo`yiladi. Yo`l cheklari bilan amalga oshirilgan operastiyalar uchun O`zbekiston Respublikasi rezidentlaridan milliy valyuta - so`mda, rezident bo`lmaganlardan esa operastiya amalga oshirilgan valyutada vositachilik haqi olib qolishga yo`l qo`yiladi. Uning miqdori vakolatli bank rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Banklar operastiya o`tkazishi mumkin bo`lgan yo`l cheklari ro`yxatini O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilaydi. Chekda ko`rsatilgan summani chek beruvchining hisobida mavjud bo`lgan mablag’dan to`lovchi bank beradi, lekin bu summa bankning chek beruvchiga bergan kafolatidagi summadan ortiq bo`lmasligi kerak. Chek beruvchining hisobida vaqtincha mablag’ bo`lmaganida, chek beruvchi bilan kelishgan holda bu summani bank o`z hisobidan to`lashi mumkin. Chek egasi va to`lovchini bir-biri bilan hech qanday majburiyat bog’lab turmaydi. To`lovchining chek bo`yicha to`lovni amalga oshirishi, chek beruvchi va to`lovchi bank o`rtasidagi shartnomadan kelib chiqadi. Veksel bo`yicha to`lovdan farqli o`laroq chek bo`yicha to`lov muddati qonunchilikda belgilanadi. FK chekni to`lashning aniq muddatini belgilamaydi. “Cheklardan foydalanish va cheklar berish to`g’risida”gi Nizomning 10 - bandiga muvofiq yo`l cheklari yil mobaynida muayyan harakat muddatlarida to`lanib boriladi. Muddati o`tkazib yuborilgan cheklar yoki banklararo kelishuvlarda ko`zda tutilmagan emitent cheklari, shuningdek blanklar yoki imzolarning haqiqiyligiga shubha tug’diruvchi va emitent tomonidan o`rnatilgan summa bo`yicha cheklar banklar va ularning pul almashtirish shaxobchalari tomonidan faqat inkassoga qabul qilinishi mumkin. To`lovchi chekning haqiqiyligini, chek kartochkasidagi ma’lumotlarni va chekni beruvchining imzosini, uning hisob varag’ini chek kartochkasida taqqoslash yo`li bilan chek egasining vakolatlarini tekshirib ko`rishga majbur. Bankka to`lovga taqdim etilgan chekni to`lash vaqtida to`lovchi indossamentlarning to`g’riligini tekshirishi shart (ularning uzluksizligini, to`lovchi tomonidan berilgan indossamentning hozir emasligini). To`lovchi indossamentlar imzolarining haqiqiyligini tekshirishga majbur emas. Qonun ayrim cheklashlarni (egasining nomi ko`rsatilgan chek boshqaga berilmaydi, to`lovchi tomonidan kiritilgan indossament haqiqiy emas, o`tkazma chekdagi to`lovchiga indossament to`lov olingani haqida tilxatni anglatadi) hisobga olmaganda chekdan foydalanish uchun huquqlarni birovga berishni belgilaydi. Indossament chek orqasiga yozib qo`yiladi yoki unga qo`shib qo`yilgan varaqda indossament imzosi va indossament tuzilgan muddat qayd etilgan bo`lishi kerak. Indossament orqali order cheklari berilishi mumkin. Indossamentda chek 304 berilgan shaxs ko`rsatilganida egasi ko`rsatilgan hisoblanadi, kimligi ko`rsatilmasa, blankli indossament bo`ladi. Indossament vositasida chek istalgan kishiga berilishi mumkin. Indossamentlar soni chegaralanmaydi. Chekdagi indossament kafillik bo`lishi mumkin. Order chekiga “valyutali to`lov”, “inkassoga”, “ishonch tariqasida” deb yozish chek bo`yicha huquqlarni himoya qilishga va bu huquqlarni amalga oshirishga qaratilgan. (Masalan: narozilik bildirish uchun notariusga taqdim qilishda). Indossament qandaydir shartlarga bog’lik emas, uni cheklovchi har qandaysharoitlar yuridik kuchga ega emas. Indossament chek bo`yicha to`lov uchun chek beruvchi, avalist va boshqa indossament bilan bir xil solidar javobgardir. Avalchi javobgarligi kafolat berilgan shaxs javobgarligiga binoan aniqlanadi. Chek bo`yicha to`lov kafolati chek beruvchi yoki indosant uchun beriladi. Aval to`lovchidan tashqari har qanday shaxsga berilishi mumkin. Avalchining o`z yashash joyini ko`rsatgan holda avalga imzo chekishi shart (avalchi yuridik shaxs bo`lsa joylashgan joyi). Aval imzolangan sana ham aniq yozilishi kerak. Chek berish yoki kafolat (aval) berish ularni alohida-alohida yoki birgalikda berilganda ham majburiyatlarni bekor qila olmaydi. Majburiyatlar faqat chek bo`yicha to`lov amalga oshirilgan paytdan bajarilgan deb hisoblanadi. Shunday ekan, majburiyatning yuridik fakt tariqasida bajarilishi axir oqibatda to`lovning amalda qabul qilinganligida ifodalanishi lozim (tegishincha, o`rtadagi barcha harakatlar: chekni imzolash va berish, kafolat (aval) berish, chek beruvchi yoki avalchi tomonidan amalga oshirilgan to`lov qobiliyatliligini tasdiqlovchi boshqa harakatlari, chek bo`yicha majburiyatning bajarilish fakti hisoblanmaydi. Agar hujjat shaklga rioya qilinmaganligi (masalan, majburiy rekvizitlarning qaysi birining bo`lmasligi) sababli cheklik kuchini yo`qotganda avalchi javobgarlikdan ozod kilinadi. Boshqa holatlar bo`yicha (shakldagi kamchilikdan tashqari) chekdan kelib chiqadigan javobgarlikning haqiqiy emasligi avalchining javobgarligini soqit kilinmaydi. Avalchi tomonidan chek bo`yicha majburiyatni bajarilgan holda, avalchida pul talablarini birovga ko`chirish asosida moliyalashtirish to`g’risidagi shartnoma tuzishda kelib chiqadigan huquqlarga o`xshash huquqlar yuzaga keladi. Lekin bu holatda chek to`lagan avalchi faqatgina o`zi kafolat bergan shaxsga nisbatan, va bu shaxs oldida majburiyati bo`lgan shaxslarga nisbatan chekdan kelib chiqadigan huquqlarni qo`lga kiritadi. Chekni saqlovchiga xizmat qiladigan bankka pulni olish uchun chekni inkassoga taqdim etish chekni to`lovga taqdim qilish hisoblanadi. Chek to`lovining taomili, muddati, vaqti va tartibi inkasso topshiriqlarini bajarish to`g’risidagi fuqarolik qonunchiligi normalari bilan belgilangan Chekni to`lovga taqdim qilish chek saqlovchi bank hisobi shartnomasini tuzgan bank orqali amalga oshirilishi mumkin. Chekni saqlovchining banki to`lovchi bankka chekni to`lov uchun taqdim etadi, zarur bo`lsa to`lanmagan chek bo`yicha norozilikni sodir etadi (FK 814-moddasi). 305 Chekni saqlovchi bankdan inkasso topshirig’ini zarur hujjatlar bilan birga olgan to`lovchi bank uning bajarilishi uchun inkasso topshirig’iga xizmat qiluvchi harakatlarni amalga oshirishga majbur. To`lovchi bank to`lovchining hisobidan chiqarilgan (inkasso qilingan summalarni) chek saqlovchining bankiga darhol ko`chirishi shart. Bu degani, to`lovchi bank, chek saqlovchining banki korrespondent hisobiga bu summani ko`chirishi (to`g’ridan-to`g’ri korrespondent aloqalari mavjud bo`lganida) yoki chek saqlovchining banki korrespondent hisobiga uni oluvchining hisobvarag’iga ko`chirish to`g’risida topshiriq berishi lozim. To`lovchi bank inkassolangan summadan, shartnomada yoki bank qoidalarida ko`rsatilgan to`lovlarni amalga oshirishning boshqacha tartibi ko`rsatilgan bo`lmasa, o`ziga tegishli mukofot summasi va boshqa chiqim va xarajatlar summasini saqlab qolishga haqli. Chekni saqlovchi va to`lovchi bank o`rtasida to`g’ridan-to`g’ri korrepondent munosabatlar mavjud bo`lganda ular ko`rib chiqilayotgan to`lovlar masalasini boshqacha hal qilishga haqli. Masalan, ular to`lovchi bank tomonidan chekni saqlovchining banki korrespondent hisobidan aksteptsiz tartibda chiqarib tashlanishi mumkin. To`lovchi chekning haqiqiyligini, chek saqlovchining yuridik kuchini chek beruvchining ma’lumotlari va imzosini, hisob raqamini chek kartochkasida ko`rsatilgan ma’lumotlar bilan solishtirib tekshirishga majbur. Bankka inkassoga taqdim etilgan chekni to`layotganda to`lovchi indossamentlarning to`g’riligini tekshirishi shart (ularning uzluksizligini, to`lovchi tomonidan o`tkazgan indossamentning yo`qligini). To`lovchi indossant imzosining haqiqiyligini tekshirishga majbur emas. Banklar chet el banklar-emitentlarning yo`l cheklarini to`lash shaklida, rekvizitlarda va tartibida sodir bo`layotgan barcha o`zgarishlarni kuzatib boradi va ular haqida o`zining filiallariga o`z vaqtida axborot xatlari bilan xabar yuboradi. Bu xatlar banklarda doseda chet el banklarining nazorat hujjatlari bilan birgalikda saqlanadi). Bekor qilingan nazorat materiallari “Bekor kilindi, asos_” - “___ yildagi __- sonli xat”deb yozib qo`yib harakatdan to`xtatadi.. Shundan keyin bu materiallar tegishli chet el bank-emitent dos’esidan olinib yo`l cheklarining bekor kilingan materiallari papkasiga joylashtiriladi. To`lovchi tomonidan bordiyu kalbaki, o`g’irlangan yoki yo`kotilgan cheklar bo`yicha to`lovlar amalga oshirilgan bo`lsa, zararlarni qoplash kimning aybi bilan ular sodir etilganligiga qarab to`lovchi yoki chek beruvchi zimmasiga yuklataladi. Vekselni to`lashdan bosh tortganlikning tasdiqlanishidan farqli o`larok, chekni to`lashdan bosh tortganlik faqat notarius tomonidan norozilik asosidagina emas, balki inkasso qiluvchi bank yoki to`lovchining tegishli yozuvi bilan ham tasdiqlanishi mumkin. Chek noroziligi to`lovchi joylashgan manzildagi notariusga to`lanmagan chekni taqdim etish yo`li bilan amalga oshiriladi. Notariuslar tomonidan notarial harakatlarni amalga oshirish tartibi to`g’risidagi tegishli o`zgarishlar kiritilgan Nizom (2010 yil 30 martdagi №2090 ro`yxatga olingan) bilan chek noroziligini 306 bildirish tartibi belgilangan (O`zbekiston Respublikasi qonunlari to`plami, 2010 y., №13, 99-bet.). Notarius chekni to`lovchiga ko`rsatishi shart. Agarda chek bo`yicha u to`lovni rad etsa, bu haqda notarius norozilik to`g’risidagi belgilangan shaklda akt tuzadi. Bu haqda reestrda yozuv yuritadi, shuningdek chekda to`lanmaganligi bo`yicha narozilik haqida belgi qo`yiladi. Chek bo`yicha to`lovdan bosh tortganlikni tasdiqlashning aniq muddatlari belgilangan. Demak, norozilik yoki unga tenglashtirilgan akt chekni to`lovga taqdim etish muddati o`tgunga qadar amalga oshirilishi kerak. Agar chekni to`lovga taqdim etish muddatning oxirgi kunida amalga oshirilgan bo`lsa, norozilik yoki unga tenglashtirilgan akt keyingi ish kunida amalga oshirilishi mumkin. Majburiyatlarni o`z vaktida bajarishni ta’minlash va mablag’larning to`g’ri aylanishini ta’minlash maqsadida manfaatdor shaxslarni xabardor qilish muhlatlari ushbu moddada aniq ko`rsatilgan. Indossant va chek beruvchini to`lov amalga oshirilmagani haqida norozilik bildirilgan kundan keyingi ikki ish kuni ichida xabardor qilish kerak. Har bir indossant o`zi xabar olganidan keyingi ikki ish kuni ichida o`zidan oldingi indossant (chek egasi) ni xabardor qilishi shart. Bu shaxsga aval (kafolat) bergan shaxs ham ikki ish kuni ichida xabardor qilinadi. Bu muddat ichida xabar yubormagan chek saqlovchi chek bo`yicha o`z huquqlaridan mahrum bo`lmaydi. Bu holda chek saqlovchi o`z vaqtida xabar yubormagani uchun chekdagi summa chegarasida indossant yoki avalistga etgan zararlarni koplashga majbur (agar oldingi indossomentlar yoxud avalistda bunday holat ro`y bergan bo`lsa). To`lovchi agar chek bo`yicha to`lovlarni rad etsa, chek saqlovchi chek beruvchiga, indossant va avalistlarga da’vo qilishga haqli. Ular chek rad etilganidan o`z vaqtida xabardor etilishi shart. Solidar karzdorlar majburiyatlar to`liq bajarilmagunicha qarzdor hisoblanadilar. Chek buyicha talab qiluvchi kim bo`lishidan qat’iy nazar quyidagilarni olish huquqiga ega: - chekdagi ko`rsatilgan summani; - chek bo`yicha to`lovlarga aloqador ustamalarni; - sudning hal qiluv qarori chiqqan yoki da’vo berilgan kunda bank hisob stavkalari foizlarni olishga haqli. Bu qoida shartnoma va qonunchilikda boshqacha foiz mikdorlari ko`rsatilmaganda qo`llaniladi. Fuqarolik kodeksi chek saqlovchi da’vo bildirishi uchun va chek bo`yicha majburiyatli shaxslarga regress da’vo berishi uchun qisqartirilgan muddatlarni belgilaydi. Bu muddat ularning chek bo`yicha da’vo bildirish huquqi vujudga kelganidan boshlab olti oy qilib belgilangan. Nazorat uchun savollar: 1. Hisob kitoblarga oid munosabatlar boshqa huquqlarida xususan, bank, moliya, soliq huquqida ham qo`llaniladi. Fuqarolik huquqida hisob kitoblarga oid munosabatning mohiyati va ahamiyatini tushuntirib bering. 307 2. Mijoz topshirig’ini bajarishga doir amaldagi qonunchilikda qanday tartib nazarda tutilgan. Hisob kitob turlarini qo`llanish haqida ma’lumot bering. 3. Davlat korxonasi “Usta” kooperativiga tikish uskunalarni ta’mirlash xizmati uchun 500.000 so`m to`lashi kerak edi. Korxonaning bosh direktori chekni imzoladi, lekin undan to`lashi lozim bo`lgan miqdorni ko`rsatmadi va to`lanishi lozim bo`lgan summani va chekni tegishli tarzda rasmiylashtirishni chekka yozib qo`yishni topshirdi. Noaniq sabablarga ko`ra chek bosh direktorning seyfidan yuqoldi va o`g’rilangan chek “Soxib” shirkatidan pulni qaytarishning iloji bo`lmadi, chunki shirkatning hisobvaragidagi barcha pullar olingan va shirkat rahbarlari noma’lum tomonga ketishgandi. Korxona bankka e’tiroz bildirib, chekning yo`qotilishida aybsiz ekanligi, bank chek beruvchining qoplangan alohida hisobvarag’idagi barcha mablag’lariga teng miqdordagi miqdor ko`rsatilganligini e’tiborga olmaganligini bildirdi. Chek beruvchining e’tirozi qonuniymi? Chekning qanday turlarini bilasiz? 4. “Alanga” AJ “Solix” firmasidan 25.000.000 so`mlik tovarlar sotib oldi. Belgilangan miqdordagi pul mablag’ini sotuvchiga avans sifatida pul topshiriqnomasi orqali o`tkazilishi kerak edi. Biroq bankdagi xodimning xatosi tufayli pul boshqa korxonaning hisobvarag’iga o`tkazildi. Bir oydan so`ng “Solix” firmasi “Alanga” AJ dan sotib olingan tovarlar haqini to`lashni kechiktirganligi uchun 2.000.000 so`m penya to`lashni talab qildi. O`z navbatida “Alanga” AJ bankdan “Solix” tegishli bo`lishi lozim bo`lgan pul mablaglarini hisobvaraqqa o`tkazib yuborganligi uchun neustoyka to`lashni, shuningdek “Alanga” firmasi boy bergan foyda sifatida 12.000.000 so`m zararni qoplashni talab qildi. Bank sotib oluvchining talabini rad qilib, bank bilan “Alanga” AJ o`rtasida tuzilgan bank hisobvarag’i shartnomasida, bank o`z majburiyatlarini bajarishda xatolikka yo`l qo`yganligi uchun hech qanday javobgarlik belgilanmaganligini, aksincha bu shartnomada bank mijoz boy bergan foydani qoplashi lozimligi to`g’risidagi shart borligini ta’kidlashdi. Bu nizoda kim haq? Ishni hal qiling. Download 5.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|