Toshkent davlat yuridik universiteti
Download 5.5 Mb. Pdf ko'rish
|
Fuqarolik huquqi II-qism
|
46-BOB. TOPSHIRIQ SHARTNOMASI
1. Topshiriq shartnomasi tushunchasi va o’ziga xos xususiyatlari. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 817-moddasiga muvofiq topshiriq shartnomasi bo’yicha bir taraf (vakil) ikkinchi taraf (topshiriq beruvchi)ning nomidan va uning hisobidan muayyan yuridik harakatlarni sodir etish majburiyatini oladi. Vakil tuzgan bitim bo’yicha huquq va majburiyatlar bevosita topshiriq beruvchida vujudga keladi. Topshiriq shartnomasining huquqiy doirasi FKning 46-bobida (817-831- moddalar) belgilangan normalar hamda “Vakillik va ishonchnoma” nomli 10-bob bilan tartibga solinadi. Topshiriq shartnomasi jahon va milliy yurisprudensiya tarixida o’ziga xos uzoq va qiziqarli tarixga ega bo’lgan shartnomalardan biridir. Kundalik hayotda uchrab turadigan turli sabablarga ko’ra (kasallik, ayrim masalalar bo’yicha maxsus bilimlarning yetishmasligi, yashash joyida uzoq muddat bo’lmasligi va boshq.) 308 fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilari mustaqil ravishda bitim tuzish va boshqa yuridik harakatlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo’lmasliklari mumkin. Bunday hollarda topshiriq shartnomasini tuzish orqali ular uchun ushbu harakatlarni boshqa shaxslar vositasida bajarilishi ta’minlanadi. Bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiy tizim sharoitida mazkur shartnomaning qo’llanilish doirasi (turar va noturar joylarni sotish va sotib solish, yuridik xizmat, marketing va boshq.) yildan yilga kengayib bormoqda. Topshiriq shartnomasi vakillik institutining klassik ko’rinishlaridan hisoblanadi, chunki vakil tomonidan sodir etilgan harakatlar bevosita topshiriq beruvchi uchun muayyan huquq va majburiyatlarni vujudga keltiradi. Bunda vakil tegishli harakatlarni o’z nomidan emas, balki topshiriq beruvchi nomidan amalga oshiradi. Shu bilan birgalikda, ishonchli vakilning uchinchi shaxslar oldidagi vakolatlarini belgilashga yo’naltirilgan vakillikdan farqli ravishda, topshiriq shartnomasi ishonchli vakil va topshiriq beruvchi o’rtasidagi munosabatlarning “ichki” tomonini tartibga soladi. Odatda, ishonchnoma berilgunga qadar ishonchli vakil tomonidan topshiriq beruvchining manfaatlari yo’lida uchinchi shaxslar oldida harakat qilish shartlari belgilangan topshiriq shartnomasi tuziladi. 2. Topshiriq shartnomasi konsensual, ikki tomonlama va odatda, tekin tuziladigan shartnoma hisoblanadi. FK 818-moddasiga muvofiq agar qonun hujjatlarida yoki topshiriq shartnomasida nazarda tutilgan bo’lsa, ishonchli vakilga haq to’lanishi shart. Agar topshiriq shartnomasi ikkala taraf yoki ulardan birining tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishi bilan bog’liq bo’lsa, topshiriq beruvchi, agar shartnomada boshqa hol nazarda tutilgan bo’lmasa, ishonchli vakilga haq to’lashi shart. Vakil talab qilingan hamma harakatlarni tegishli darajada amalga oshirgan, biroq topshiriq u aybdor bo’lmagan holda bajarilmay qolgan taqdirda ham haq to’lanishi kerak. Mazkur shartnomaning yana bir o’ziga xos xususiyati uning fidutsiar xarakterga egaligida, ya’ni shaxsiy ishonchga asoslanganligida namoyon bo’ladi. Shartnoma taraflarining nomlanishi ham aynan shundan dalolat beradi: topshiriq beruvchi va ishonchli vakil. Ular o’rtasidagi munosabatlarda fidutsiarlikning yo’qolishi taraflar tomonidan shartnomani bekor qilinishiga olib kelishi mumkin. FK 823-moddasi 2-qismiga muvofiq, topshiriq beruvchi istagan vaqtda topshiriqni bekor qilishga, vakil esa topshiriqdan bosh tortishga haqli. Bu huquqdan voz kechish haqidagi kelishuv o’z-o’zidan haqiqiy bo’lmaydi. Muomalaga layoqatli jismoniy shaxslar, shuningdek yuridik shaxslar shartnomaning taraflari bo’lishi mumkin. Agar topshiriq shartnomasi tijorat vakilligiga oid munosabatlarni rasmiylashtirsa vakil sifatida yakka tartibdagi tadbirkor yoki tijoratchi yuridik shaxslar harakat qilishi mumkin. Muayyan bir yuridik harakatlar amalga oshirishga doir xizmatlar mazkur shartnomaning predmetini tashkil etadi. Ushbu yuridik xizmatning asosiy mohiyatini fuqarolik muomalasi qatnashchisining maxsus vakolat berilgan shaxslar orqali bitimda taraf sifatida ishtirok etish imkoniyatini qo’lga kiritish tashkil etadi. Qonunning to’g’ridan-to’g’ri ko’rsatmasiga muvofiq yoki o’ta shaxsiy tusga ega bo’lganligi tufayli vakil orqali amalga oshirilmaydigan yuridik harakatlar 309 (vasiyatnoma tuzilishi, nikoh qayd etilishi) ushbu shartnomaning predmeti bo’lmaydi. FK 817-moddasida o’rnatilgan qoidaga muvofiq, topshiriq shartnomasi qat’iy ravishda yozma shaklda tuzilishi lozim. Shartnoma shakliga rioya qilmaslik uning haqiqiy emasligini keltirib chiqaradi. Topshiriq shartnomasi muddati vakil tomonidan amalga oshirilishi lozim bo’lgan topshiriq xarakterini hisobga olib aniqlanadi. Topshiriq shartnomasi vakil topshiriq beruvchining nomidan ish olib borishga haqli bo’ladigan muddatni ko’rsatgan yoki bunday muddatni ko’rsatmagan holda tuzilishi mumkin. Topshiriq beruvchi ishonchli vakilga muayyan harakatlarni amalga oshirish uchun ishonchnoma berishi nazarda tutilgan. Bunday hollarda shartnoma muddati berilgan ishonchnoma muddatidan kam bo’lishi mumkin emas. Shartnoma muddati ishonchnomani amal qilish muddati bilan bir xil yoxud undan ortiq bo’lishi lozim. 3. Topshiriq shartnomasi ikki tomonlama shartnoma hisoblanishi tufayli topshiriq beruvchi va ishonchli vakil tegishli huquqlarga ega bo’ladi va ularga tegishli majburiyatlar yuklanadi. Vakil o’ziga berilgan topshiriqni topshiriq beruvchining ko’rsatmalariga muvofiq bajarishi shart. Topshiriq beruvchining ko’rsatmalari topshiriqni ijro etish usullari va tartibiga hamda vakil tomonidan amalga oshiriladigan bitimning shartlari va mazmuniga doir bo’lishi mumkin. Qonunning qat’iy talabiga muvofiq ushbu ko’rsatmalar aniq, yo’l qo’yiladigan va bajariladigan bo’lishi lozim (FK 819-modda). Qoidaga ko’ra, topshiriq beruvchining ko’rsatmalaridan chetga chiqishga yo’l qo’yilmaydi. Biroq, amaliyotda vakil unga berilgan ko’rsatmalarga muvofiq topshiriqni ijro etish imkoniga ega bo’lmagan holatlar yuzaga kelishi mumkin. Bunday vaziyatda quyidagi shartlarga amal qilgan holda vakilning topshiriq beruvchining ko’rsatmalaridan chetga chiqishiga yo’l qo’yiladi: - ishning holatlariga ko’ra, topshiriq beruvchining manfaatlari uchun zarur bo’lsa; - topshiriq beruvchidan bu haqda oldindan so’ray olmagan yoxud o’z so’roviga oqilona muddatda javob olmagan bo’lsa. Bunday hollarda vakil imkoni bo’lishi bilan yo’l qo’yilgan chetga chiqishlar haqida topshiriq beruvchini xabardor qilishi shart. Topshiriq beruvchining ko’rsatmalaridan chetga chiqqan holda bajarilgan topshiriqni lozim darajada bajarilgan deb hisoblanishi uchun uni o’z vaqtida xabardor etish muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqorida ko’rsatilgan ikki shartlardan birining mavjud bo’lmasligi vakil tomonidan amalga oshirilgan bitimning salbiy oqibatlari uning zimmasiga yuklanishiga sabab bo’ladi. Agar vakil tijorat vakili sifatida ish olib borayotgan bo’lsa, topshiriq beruvchi vakilga o’zining ko’rsatmalaridan chetga chiqish borasida kengroq harakat qilish erkinligini taqdim etishi mumkin. Topshiriq beruvchi tijorat vakili sifatida ish olib boradigan vakilga topshiriq beruvchining manfaatlarini ko’zlab oldindan so’rov yubormagan holda topshiriq beruvchining ko’rsatmalaridan chetga chiqish huquqini berishi mumkin. Bunday hollarda tijorat vakili, agar topshiriq 310 shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, yo’l qo’yilgan chetga chiqishlar haqida topshiriq beruvchiga oqilona muddatda xabar berishi shart. Vakilning topshiriqni shaxsan o’zi bajarishi navbatdagi majburiyati hisoblanadi. Ushbu majburiyat shartnomaning shaxsiy ishonchga asoslanganligidan, unda vakilning shaxsiga nisbatan ishonch muhim ahamiyat kasb etishidan kelib chiqadi. Topshiriqni bajarish jarayonida vakil qo’shimcha faktik harakatlarni (mashinist, duradgor, haydovchi, kompyuterda matn teruvchi va boshq.) amalga oshirish uchun yordamchi jalb etishi mumkin va bu holat majburiyatni shaxsan bajarishi lozim degan qoidadan chetga chiqish hisoblanmaydi. Yordamchining harakatlari uchun vakil topshiriq beruvchi oldida o’z harakatlari kabi javob beradi. Agar shartnomada nazarda tutilmagan bo’lsa, yordamchini topshiriqni bajarishga jalb etish uchun topshiriq beruvchining roziligi talab etilmaydi. FK 820-moddasi vakilning topshiriqni shaxsan o’zi bajarishi lozim, degan qoidadan ba’zi istisnolarni nazarda tutadi. Muayyan hollarda vakil topshiriqni bajarishni boshqa shaxsga topshirishiga yo’l qo’yiladi. FK 822-moddasiga ko’ra, agar topshiriq shartnomasida nazarda tutilgan bo’lsa yoki vakil topshiriq beruvchining manfaatlarini himoya qilish maqsadida vaziyat taqazosi bilan majbur bo’lsa, topshiriqni bajarishni boshqa shaxsga (o’rinbosarga) ishonib topshirishi mumkin. Topshiriq beruvchi aynan kim tomonidan topshiriqlar bajarilishiga nisbatan befarq bo’lmaydi. Bunday hollarda vakil bu haqda darhol topshiriq beruvchini o’rinbosar to’g’risidagi barcha zarur ma’lumotlar xususida xabardor qilishi shart. O’rinbosarning nomi topshiriq shartnomasida keltirilmagan bo’lsa, topshiriq beruvchi vakil tanlagan o’rinbosarni rad etishga haqli. Agar vakil o’rinbosarining nomi shartnomada ko’rsatilgan bo’lsa, shuningdek, ishlarning o’rinbosar tomonidan olib borilishi shartnomada nazarda tutilgan bo’lsa-yu, lekin o’rinbosarning nomi unda ko’rsatilgan bo’lmasa, vakil ishlarning o’rinbosar tomonidan olib borilishi uchun javobgar bo’lmaydi. Lekin vakilning o’rinbosari tomonidan ish yuritilishi topshiriq shartnomasida nazarda tutilmagan bo’lsa, vakil o’z o’rinbosarining har qanday harakatlari uchun javobgar bo’ladi. Topshiriq beruvchining talabiga muvofiq unga topshiriq qanday bajarilayotganligi haqida ma’lumot berib turish vakilning majburiyatlaridan biridir. Ushbu majburiyat topshiriq beruvchiga ishlarning joriy holati to’g’risida doimiy xabardor bo’lish va zarur hollarda tegishli choralar ko’rish imkoniyatini beradi. Shuningdek, topshiriqni bajarish uchun tuzilgan bitimlar bo’yicha olingan hamma narsalarni (pullar, qimmatli qog’ozlar, ashyolar) vakil kechiktirmasdan topshiriq beruvchiga topshirishi shart. Biroq, qonunda nazarda tutilgan hollarda topshiriq beruvchi o’z majburiyatlarini lozim darajada bajargunga qadar vakil ushbu majburiyatini bajarmasligi mumkin. FK 818-moddasi 5-qismiga ko’ra, tijorat vakili sifatida ish olib boruvchi ishonchli vakil ushbu Kodeksning 290-moddasiga muvofiq, topshiriq beruvchiga topshirilishi kerak bo’lgan o’z qo’lidagi ashyolarni topshiriq shartnomasi bo’yicha o’z talablarini ta’minlash uchun ushlab turishga haqli. 311 Vakilga tegishli bo’lgan mazkur ushlab turish huquqi shartnoma bo’yicha haq olishini va topshiriqni bajarish jarayonida qilingan xarajatlari qoplanishini ta’minlaydi. Vakil topshiriq bajarilgan hollarda topshiriq beruvchi va uchinchi shaxslar o’rtasidagi huquqiy munosabatlar vujudga kelishi, o’zgarishi va bekor bo’lishini tasdiqlaydigan hujjatlarni topshiriq beruvchiga taqdim etishi shart. Shuningdek, vakil topshiriq bajarib bo’linganidan keyin amal qilish muddati tamom bo’lmagan ishonchnomani kechiktirmasdan topshiriq beruvchiga qaytarib berishi va, agar shartnoma shartlariga yoki topshiriqning xususiyatiga ko’ra zarur bo’lsa, hisobot taqdim etib, unga isbotlovchi hujjatlarni ilova qilishi shart. Hisobot yozma shaklda tuzilib, unda amalga oshirilgan xarajatlarning miqdori va zarurligini isbotlovchi bajarilgan harakatlar va ularning natijalari to’g’risidagi ma’lumotlar aks etishi zarur. Topshiriq beruvchi vakil shartnomaga muvofiq bajargan ishlarini, ya’ni hujjatlar, pullar, qimmatli qog’ozlar va boshqa mol-mulk hamda amal qilish muddati o’tmagan ishonchnomani kechiktirmasdan qabul qilib olishi shart. Topshiriq beruvchi vakilni topshiriqni bajarish uchun zarur bo’lgan mablag’lar bilan ta’minlashi lozim. Xarajatlar qoplanishini vakil tomonidan amalga oshiriladigan harakatlarning ijobiy natijaga olib kelishi bilan bog’lash maqsadga muvofiq emas. Agar topshiriq beruvchi tomonidan ajratilgan mablag’lar topshiriqni bajarish uchun yetarli bo’lmaganda vakil o’z hisobidan xarajat qilgan bo’lsa, topshiriq beruvchi qilingan zarur xarajatlarni to’lashi shart. Yuqoridan ta’kidlanganidek, topshiriq beruvchi topshiriq bajarilganidan keyin, agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada nazarda tutilgan bo’lsa, vakilga haq to’lashi shart. 3. Topshiriq shartnomasining bekor bo’lishi va huquqiy vorislik masalalari. Topshiriq shartnomasi quyidagi hollarda bekor qilinadi: topshiriq beruvchi tashabbusi bilan; vakil topshiriqdan bosh tortishi natijasida; topshiriq beruvchining yoki vakilning vafot etishi, ulardan birining muomalaga layoqatsiz, muomala layoqati cheklangan yoki bedarak yo’qolgan deb topilishi natijasida. Topshiriq beruvchi istagan vaqtda topshiriqni bekor qilishga, vakil esa topshiriqdan bosh tortishga haqli. Bu huquqdan voz kechish haqidagi kelishuv o’z- o’zidan haqiqiy bo’lmaydi. Tadbirkor sifatida ish olib borilayotgan hollarda vakil bilan topshiriq shartnomasidan bosh tortayotgan taraf shartnomani bekor qilish to’g’risida ikkinchi tarafni kamida o’ttiz kun oldin (shartnomada uzoqroq muddat nazarda tutilgan bo’lmasa) xabardor qilishi shart. Tijorat vakili bo’lgan yuridik shaxs qayta tashkil etilganida topshiriq beruvchi o’z topshirig’ini oldindan xabar bermay ham turib bekor qilishga haqli. Agar topshiriq shartnomasi topshiriq vakil tomonidan to’liq bajarilishidan oldin bekor qilingan bo’lsa, topshiriq beruvchi vakilga topshiriqni bajarish vaqtida qilingan chiqimlarni to’lashi, vakilga haq berilishi kerak bo’lganida esa, unga 312 bajarilgan ishga muvofiq haq to’lashi ham shart. Vakil tomonidan topshiriqning bekor qilinganini bilgan yoki bilishi lozim bo’lganidan keyin bajarilgan ishlarga o’z navbatida haq to’lanmaydi (824-modda). Vakil vafot etgan taqdirda, uning merosxo’rlari yoki meros mulkning saqlanishini ta’minlash majburiyati yuklatilgan boshqa shaxslar topshiriq shartnomasi bekor qilinishi haqida topshiriq beruvchiga kechiktirmay xabar berishlari hamda topshiriq beruvchining mol-mulkini muhofaza qilish uchun zarur choralarni ko’rishlari, xususan, topshiriq beruvchining ashyolarini, shuningdek hujjatlarini saqlab qo’yishlari, so’ngra esa unga topshirishlari shart. Vakil (ishonchli vakil) bo’lgan yuridik shaxsni tugatayotgan shaxsning zimmasida ham shunday majburiyat bo’ladi. Vakil (ishonchli vakil) sifatida ish olib borayotgan yuridik shaxs qayta tashkil etilganida topshiriq beruvchi bu haqda darhol xabardor qilinishi kerak. Mazkur holatda bunday yuridik shaxsning huquq va majburiyatlari, agar topshiriq beruvchi o’ttiz kunlik muddatda topshiriq shartnomasidan bosh tortishini ma’lum qilmasa, uning qonuniy vorisiga o’tadi. Agar vakil topshiriq shartnomasining bekor qilingani haqida bilmagan va bilishi lozim bo’lmagan bo’lsa, uning topshiriq beruvchi ko’rsatmasiga muvofiq qonuniy ravishda qilgan harakatlari topshiriq beruvchi (uning qonuniy vorisi) zimmasiga uchinchi shaxslar va vakilga nisbatan majburiyat yuklaydi. Download 5.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|