Toshkent davlat yuridik universiteti

Chet el valyutasi, chet el valyutasidagi qimmatli qog’ozlar, chet el 
valyutasidagi to`lov hujjatlari va sof quyma oltin valyuta boyliklari hisoblanadi. 
Chet el valyutasi muomalada bo`lgan hamda xorijiy davlatda qonuniy to`lov 
vositasi hisoblangan banknotlar, xazina biletlari va tangalar ko`rinishidagi chet el 
pul belgilari, muomaladan chiqarilgan yoki chiqarilayotgan hamda xuddi shu 
xorijiy davlatning pul belgilariga almashtirilishi lozim bo`lgan chet el pul 
belgilari, shuningdek hisobvaraqlarda va omonatlarda bo`lgan xorijiy 
davlatlarning pul birliklaridagi hamda xalqaro pul yoki hisob-kitob birliklaridagi 
mablag’lardir (O`zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish 
to`g’risida”gi 2003 yil 11 dekabrdagi Qonuni 3 moddasi). 
Fuqarolar o`rtasida tadbirorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bog’liq 
bo`lmagan hisob kitoblari naqd pul bilan cheklanmagan miqdorda amalga 
oshirilishi mumkin. Bunda naqd pul bilan hisob kitob mustaqil majburiyat sifatida 
qaralmaydi. Naqd pulni berish odatda, qarzdor tomonidan tovarlar sotish, ishlarni 
bajarish yoki xizmatlar ko`rsatishga doir fuqarolik huquqiy majburiyat predmeti 
bo`lgan tegishli pul majburiyatini bajarishga doir harakatini ifodalaydi. Shu 
boisdan naqd pul bilan hisob kilish ushbu munosabat doirasi bilan bog’liq bo`ladi. 
Naqd pul bilan hisob kitoblarni amalga oshirish uchun har qanday yuridik 
shaxsda kassa va belgilangan shakldagi kassa daftari yuritilishi lozim. Aholidan 
naqd pul mablag’larini tashkilotlar tomonidan qabul qilishda nazorat kassa 
mashinalaridan foydalanilishi shart. 
Tashkilotlar kassalarida belgilangan miqdordan ortiqcha bo`lgan naqd pullar 
o`ziga xizmat ko`rsatuvchi bankka belgilangan tartibda va muddatlarda berilishi 
shart. Naqd pullar miqdori xizmat ko`rsatuvchi bank bilan kelishilgan holda 
aniqlanadi. Bunda ushbu miqdorni aniqlashda ushbu tashkilot faoliyatini 
ta’minlash zarurati, shuningdek faoliyat xususiyatlari va tashkilotning ish rejimi, 
tushum qilingan naqd pullarni xizmat ko`rsatuvchi bankka berish tartibi va 
muddatini hisobga olgan holda aniqlanadi. 
Tashkilot kassasiga naqd pullarni qabul qilish bosh buxgalter yoki boshqa 
vakolatli shaxs tomonidan tasdiqlanadigan kirim kassa orderi orqali amalga 
oshiriladi. Naqd pullarni kassaga kirim qiluvchi shaxsga bosh buxgalter va 
g’aznachi imzosi hamda shtampi qo`yilgan chipta taqdim qilinadi.
57
Ўзбекистон Республикасининг марказий банки тўғрисидаги қонуни. 1995 йил 21 декабрь 

---

288 
Tashkilotlar kassasidan naqd pullarni berish chiqim kassa orderi yoki boshqa 
hujjat (masalan, to`lov hujjati) asosida amalga oshiriladi. Chiqim kassa orderi yoki 
uni o`rnini bosuvchi hujjatlar rahbar va bosh buxgalter tomonidan imzolanadi. 
Mehnatga haq to`lash, ijtimoiy sug’urta bo`yicha nafaqalar va stipendiyalar to`lash 
har bir pul oluvchi uchun chiqim kassa orderini bo`lishini taqazo etmaydi. Ushbu 
harakatlar g’aznachi tomonidan to`lov hujjatlari asosida rasmiylashtiriladi. 
Demak, korxona, muassasa va tashkilotlarning bankdagi hisobvaraqlaridagi 
pullar quyidagi yo`llar bilan naqd pulga aylanadi: 
- ishchi va xizmatchilarga ish haqi berish; 
- ko`rsatilgan xizmatlar, mehnat uchun to`lovlar; 
- nafaqalar to`lash; 
- har xil mukofotlar; 
- aholidan qishloq xo`jalik mahsulotlari, tovarlar sotib olishda; 
- davlat zayomlari va lotereya biletlari bo`yicha to`lovlar; 
- aholi banklardan jamg’armalarini olganda; 
- ahodiga sug’urta to`lovlari to`langanda va hakazo.
Naqd pullar quyidagi yo`llar bilan naqd pulsiz shaklga o`tadi: 
- uy-joy va kommunal xizmatlar uchun to`lovlar; 
- aloqa tashkilotlariga to`lovlar; 
- har xil soliqlar va paylar to`laganda; 
- davlat zayomlari va lotereya biletlari sotib olinganidagi tushmlar orqali; 
- yakka tartibdagi qurilish uchun olingan kreditlarni to`laganda; 
- har xil bojlar va jarimalarni to`laganda; 
- dam olish uylari va boshqa sog’lomlashtirish muasasalari yo`llanmalari 
uchun to`laganda va boshqalar. 
Naqd pulsiz hisob-kitoblarda to`lov vositasi sifatida naqd pul bo`lmaydi. 
Ular bank muassalari tomonidan bir shaxsning hisobvarag’idan ikkinchi shaxsning 
hisobvarag’iga hisob kitoblar amalga oshirilayotgan banklarning Markaziy 
bankdagi korrespondent hisobvaraqlari orqali pul o`tkaziladi va pul natura shaklida 
ishtirok etmaydi. Naqd pulsiz hisob-kitoblar natijasida pul muomalasidagi naqd 
pullar miqdori kamayadi, naqd pullarning banklarda to`planishi hisobiga 
mablag’larning markazlashtirlishiga yordam beradi, umuman pul muomalasini 
tashkil etish va tartibga solishni engillashtiradi. 
Naqd va naqd pulsiz hisob-kitoblar bir-biri bilan bog’liqdir. Masalan, 
korxonalar, muassasa va tashkilotlar tomonidan xodimlarga haq to`lashda ularning 
bank hisobvaraqlardagi pullar naqd pul shaklida to`lanadi. Ikkinchi tomondan, 
aholiga naqd pulga xizmat ko`rsatuvchi chakana savdo va umumiy ovqatlanish 
korxonalari hamda boshqa tashkilotlar o`zlariga kelib tushgan naqd pullarni 
banklardagi hisobvaraqlarga o`tkazadi, ulardan naqd pulsiz hisob-kitoblar uchun 
foydalanadilar.