Toshkent davlat yuridik universiteti

5 §. Elektron hisoblash mashinalari (EHM) va ma’lumotlar 
bazalarini huquqiy muhofaza qilish 
Bugungi kunda mamlakatimizda intellektual mulk obyektlarini yaratish, 
ularni fuqarolik muomalasiga kiritish va huquqiy himoya qilish borasida sezilarli 
ishlar amalga oshirilmoqda. Intellektual mulk obyektlari orasida elektron hisoblash 
mashinalari uchun dasturlar (kompyuter dasturlari) va ma’lumotlar bazalari 
o’zining nisbatan yangi obyektligi, ijtimoiy hayotning keng jabhalarida 
qo’llanilishi va o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Mamlakatimizda 
kompyuter dasturlari va ma’lumotlar bazalarini huquqiy himoya qilishga doir 
milliy qonunchiligimiz mavjud bo’lsada, bu borada muayyan tajribaga ega bo’lgan 
xorijiy mamlakatlar qonunchiligini tadqiq qilish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Ma’lumki, kompyuterlarni ishlab chiqarish dastlab AQShda o’tgan asrning 
40-yillarida boshlangan edi. O’tgan vaqt oraligida kompyuterlarni tijorat 
muomalasiga kiritish bilan bogliq qonunchilik va tajriba muayyan darajada 
shakllantirildi va takomillashtirib borildi. 
Ko’plab xorijiy mamlakatlar qonunchiligi kompyuter dasturlarini huquqiy 
ximoya qilishga nisbatan O’zbekiston Respublikasida bo’lgani kabi mualliflik-
huquqiy ximoya shaklini tanlashgan. Biroq, xamma mamlakatlarda xam bu 
boradagi qonunchilik bir xilda shakllanmadi. Kompyuter dasturlarini huquqiy 
ximoya qilish birinchidan ushbu maqsad uchun mualliflik huquqini xam, patent 
huquqini xam qo’llash mumkin, ikkinchidan esa ushbu obyektga nisbatan 
qo’llashning xususiyati bilan belgilanadi. 
Intellektual mulk obyektlariga nisbatan mualliflik eki patent huquqini 
qo’llash turli maqsadlarni ko’zlaydi. Patent egasiga taqdim qilinadigan mutloq 
huquqlar ixtiro moxiyatiga nisbatan tatbiq qilinadi, undan tijorat maqsadida 

---

522 
foydalanishga imkon beradi, biroq jamoatchlikka u xaqda e’lon qilingan 
axborotdan erkin baxramand bo’lish imkoniyatini cheklamaydi. Mualliflik huquqi 
qo’llanilgan xollarda esa undagi goya eki u xaqdagi axborotga nisbatan huquqlar 
vujudga kelmasdan balki, ushbu obyektni yaratgan ijodkor shaxsiy nomulkiy va 
mutloq huquqlar egasiga aylanadi. 
AQShda mualliflik huquqi yordamida dastur tuzilishi, ketma ketligi va 
tashkil qilinishi himoya qilinadi. Ushbu holat ba’zida ifodalash usulini emas, balki 
g’oyalarni himoya qilish sifatida talqin qilinishiga olib keladi. Qonunning 5 
moddasiga ko’ra, tanlanishi yoki mazmunini tashkil qilish bo’yicha intellektual 
asar hisoblanadigan ma’lumotlar bazasini muhofaza qilishni ta’minlash 
majburiyatini yuklaydi. 
Masalan, sud tomonidan aniqlanadigan qoplanishi lozim bo’lgan zarar 
qiymati bir muncha yuqori bo’lishi mumkin. Masalan, “Microsoft” kompaniyasi 
tomonidan 1992 yili qo’zg’atilgan da’voga muvofiq, da’vogarga tegishli bo’lgan 
huquqlarni 
buzilayotganligi, 
kompyuter 
dasturlarining 
litsenziyalanmagan 
nusxalarini keng doirada sotilayotganligi isbotlangan hamda noqonuniy 
operatsiyalar natijasida 8 mln.dollar foyda ko’rilganligi aniqlangan. San Franstisko 
sudi yetkazilgan zararni uch marotaba ko’paytirgan, chunki javobgarning 
harakatlari qasddan bo’lganligi bois javobgar zimmasiga 24,8 mln. dollar zararni 
va advokatlar uchun qilingan boshqa harajatlarni qoplash majburiyati 
yuklatilgan
119
. 
Germaniya Patent qonunida patentlanmaydigan obyektlarning “qat’iy 
ro’yxati” belgilangan bo’lib, ular qatoriga ma’lumotlarni qayta ishlash vositalari 
uchun dasturlar agar “shunday dastur sifatida”, ya’ni biron bir texnologiyalar yoki 
qurilmalar bilan bog’liq bo’lmagan holda muhofaza so’raladigan bo’lsa kiritilishini 
nazarda tutadi. Germaniya federal sudi tomonidan kompyuter dasturlari borasida 
qabul qilingan qarorlarda patent formulasining asosiy bandlarida ko’rsatiladigan u 
yoki bu muammoni echishda texnik vositalarni qo’llash tarkibiy qism bo’lishi tan 
olingan
120
. 
Hozirgi kunda AQShda intellektual mulk obyektlarini yaratuvchi yirik 
kompaniyalardan (400.000 xodim faoliyat ko’rsatadi) biri sifatida IBM 
korporastiyasi faoliyat yuritadi. Uning har yillik patenti 6000 tani tashkil qiladi. 
Albatta ushbu kompaniyada intellektual mulkni himoya qilish mexanizmi ilgari 
mavjud bo’lgan qoidalarga nisbatan takomillashganligini kuzatish mumkin. Unda 
qo’llaniladigan muhim qoida bu – intellektual mulk yangi intellektual mulkni 
vujudga keltiradi
121
. Intellektual mulkning nisbatan yangi obyekti sifatida 
kompyuter dasturlarining muomalada bo’lishi ayniqsa, yangi intellektual mulk 
natijalarini yaratilishiga, inson manfaatlariga xizmat qilishga olib keladi. Hozirda 
kompyuter dasturlaridan erkin (free) ravishda tekin foydalanish uchun Internet 
119
U-Top piracy defendants ordered to pay damages of $24.8 million//Software law Bulletin. -1996. –V.9. №9. –
Р.161-162. 
120
Tauchert W. Examination of software-related applications at the German patent office //PW. -1998. №103. –
Р.33-37. 
121
IBM korporatsiyasi 86 mlrd. dollarlik kapitalga ega bo'lib, har yili 1 mlrd.dollar intellektual mulkdan foyda oladi. 
AQShda 50 mingta amal qilayotgan patent bo'lib, ularning 45 mingtasi AQShda ro'yxatga olingan. //Майкл Виртр. 
Подход к управлению интеллектуальной собственностью в IBM. –М.: Юрист, 2011. №2. 29-31 б. 

---

523 
tarmog’iga joylashtirish hollari ham mavjud. 
Kompyuter dasturi inson intellektual salohiyati natijasida yaratilib, doimo 
intellektual faoliyat natijasi hisoblanadi. Bunday natijaga o’ylash, fikrlash va 
oqilona idrok qobiliyatlarini ishlatmasdan turib erishib bo’lmaydi. Mazkur 
xususiyatlar barcha intellektual mulk obyektlari uchun xos va ayrim qo’shimchalar 
bilan uni kompyuter dasturlari uchun ham tadbiq etish mumkin. Obyektiv shaklda 
ifodalangan kompyuter dasturlariga nisbatan huquqiy normalar tatbiq etiladi. 
Obyektiv ifodalanishi kompyuter dasturining ichki, asosiy ajralmas belgisi 
hisoblanib, obyektiv shaklsiz mohiyatsizdir, chunki dastur “tushunarli” shaklga ega 
bo’lmas ekan kompyuter tomonidan qabul qilinmaydi. Obyektiv shaklda 
ifodalangan dastur ijtimoiy qiymatga ega – agar dastur texnik vosita yordamida 
qabul qilinsa, demak uning umumiy shakli inson tomonidan ham qabul qilinishi 
mumkin. Obyektiv ifodalanish xususiyati dasturni himoya qilish mezonidan biri 
hisoblanadi. Mualliflik huquqining boshqa obyektlaridan farqli ravishda 
kompyuter dasturi o’zining obyektiv ifodalanish shakliga ko’ra o’ziga xos 
xususiyatga ega. Masalan, asar inson tomonidan idrok etiladigan istalgan shaklda 
(og’zaki, yozma, tasviriy va h.k.) ifodalanadi. Kompyuter dasturi esa, muayyan 
dasturlash tilida (masalan, Java, C++, Visual Basic va h.k.) yozilgan, kompyuter 
tomonidan qabul qilinadigan axborotda ifodalanadi. Huquqiy himoya dastur 
asosida yotuvchi g’oyalarga, tamoyillarga (algoritmlarga), obyektning mazmuniga 
emas, balki, dasturning obyektiv shakliga tatbiq etiladi. 
Kompyuter dasturlarining o’ziga xos xususiyatlari sifatida quyidagilarni 
ko’rsatib o’tish mumkin:
-kompyuter dasturlari mualliflik huquqi obyekti sifatida huquqiy himoya 
qilanadi; 
-obyektiv shaklda ifodalangan bo’ladi; 
-kompyuter dasturlariga nisbatan huquqlar qonunga muvofiq tarzda vujudga 
keladi va bekor bo’ladi; 
-kompyuter dasturlarining fuqarolik muomalasiga kiritilishida odatdagi 
yozma shartnomaga nisbatan ko’proq, elektron shakldagi ofertani tasdiqlash yo’li 
bilan foydalanish huquqi vujudga keladi. Bunda kompyuter dasturlari va 
ma’lumotlar bazasini tarqatishga bo’lgan huquq o’z ichiga modiy eltuvchi bilan 
topshirishni shuningdek, kompyuter tarmog’i orqali muomalaga kiritishni 
anglatadi; 
-kompyuter dasturlari boshlang’ich matn ya’ni, birorta dasturlash tilida 
yozilgan, biron-bir kompilyator qayta ishlamagan matnga ega bo’ladi; 
-boshlang’ich matnning mashina kodiga aylantirilishi natijasida yuzaga 
kelgan dastur obyekt kodi sifatida namoyon bo’ladi.