Toshkent davlat yuridik universiteti
§. Seleksiya yutuqlarini huquqiy himoyaga layoqatlilik shartlari
Download 5.5 Mb. Pdf ko'rish
|
Fuqarolik huquqi II-qism
|
2 §. Seleksiya yutuqlarini huquqiy himoyaga layoqatlilik shartlari
O’simliklar navi va hayvonlar zotini yaratishga qaratilgan biologik muammo yechimi seleksiya yutuqlarining asosiy belgisidir. Seleksiya yutuqlarining biologik yechimi belgisi seleksiya yutuqlarini intellektual mulk obyekti sifatidagi mohiyatini va uning intellektual faoliyatning boshqa natijalaridan farqli tomonlari- ni ochib beradi. Ushbu asosiy tushuncha har qanday o’simliklarning yangi navlari va hayvonlarning yangi zotlari uchun taalluqli hisoblanadi. Bunda ushbu nav va zotlar qonun bilan qo’riqlanishi yoki qo’riqlanmasligi ahamiyatga ega emas. Muhofaza etilayotgan seleksiya yutuqlari bir qancha qo’shimcha belgilarga ega bo’lishi lozim. Boshqacha aytganda, qonunda belgilangan huquqiy himoyaga layoqatlilik mezonlariga javob berishi shart 132 . O’zbekiston Respublikasi “Seleksiya yutuqlari to’g’risida”gi qonunining 2- bo’limi seleksiya yutug’ining patentga layoqatliligi deb nomlanadi va bevosita seleksiya yutug’ining huquqiy himoyaga layoqatlilik mezonini belgilaydi. Qonunning 8-moddasiga muvofiq seleksiya yutug’i yangilik, farqlanish, turdoshlik va barqarorlik mezonlariga javob bersa u huquqiy jihatdan himoya qilinadi. Seleksiya yutug’i himoyaga layoqatlilik shartlarining har biri qonunda alohida-alohida bayon etilgan. Qonunga muvofiq, urug’lik, ko’chat yoki nasl mahsuloti patent berish haqida talabnoma topshirilgan kundan e’tiboran: O’zbekiston Respublikasi hududida kamida bir yil oldin; boshqa davlat hududida kamida to’rt yil yoki agar tok, yog’ochbop, manzarali, mevali daraxatlar va o’rmon o’simliklariga taalluqli bo’lsa, kamida olti yil oldin seleksiya yutug’i muallifi, uning huquqiy vorisi tomonidan yoki ularning roziligi bilan sotilmagan va foydalanish uchun boshqa shaxslarga berilmagan bo’lsa yangilik hisoblanadi (Seleksiya yutuqlari to’g’risidagi qonunning 9-moddasi). O’simliklarning yangi navlari va hayvonlarning yangi zotlari himoyaga layoqatliligining yangilik mezonida ifodalangan bir yil, to’rt yil, olti yil oldin 132 Сергеев А.П. Право интеллектуальной собственности в РФ. -М.: Проспект, 2000, 704 с. 552 seleksiya yutug’i muallifi, uning huquqiy vorisi tomonidan yoki uning roziligi bilan sotilmaganligi va boshqa shaxsga foydalanish uchun topshirilmaganligi bir qancha davlatlar qonunlarida ham o’z ifodasini topgan. Masalan, Rossiya Fe- derastiyasining 1993 yil 6 avgustdagi “Seleksiya yutuqlari to’g’risida”gi qonunining 4-moddasi 2-bandi, Litva Respublikasining 1996 yil 17 sentyabrdagi “O’simliklar turi va urug’chiligi muhofazasi to’g’risida”gi qonunida va Gruziya Respublikasining 1996 yil noyabr oyidagi “Seleksiya yutuqlari muhofazasi to’g’risida”gi qonunida seleksiya yutug’ining yangiligi shu respublikalar hududida seleksiya yutug’i bir yil oldin, chet elda yog’ochbop o’simliklar olti yil, boshqa o’simliklar to’rt yil oldin sotilmaganligi va foydalanilmaganligi bilan belgilanadi 133 . Shu bilan birga Gruziyada seleksiya yutuqlarining yangiligi mezoni himoyaga layoqatlilikning birinchi mezoni ham hisoblanadi 134 . Seleksiya yutug’ining yangiligi mezoniga qo’yilgan qonuniy talablar intellektual mulkning boshqa obyektlariga qo’yilgan qonun talablaridan farqlanishini ilg’ash mushkul emas albatta, seleksiya yutug’ining yangiligi mezoniga faqatgina bitta talab-boshqa shaxslarga foydalanish uchun urug’ni va urug’lik materialini sotmaslik yoki boshqacha usulda topshirmaslik talabi qo’yiladi. Agar umumfoydalanishdagi manbalarda e’lon qilingan seleksiya yutuqlari haqidagi ma’lumot e’lon qilingan bo’lsa, seleksiya yutuqlaridan seleksiya yutug’i muallifining o’zi yoki uning huquqiy vorisi foydalangan hisoblanadi va tadqiqotning yangiligi e’tiborga olinmaydi. Seleksiya yutuqlari agar nav yoki zotni yaratishda foydalanilgan material boshqa shaxslar tomonidan seleksiya yutug’i muallifi yoki uning huquqiy vorisi roziligini olmasdan foydalangan bo’lsalar, seleksiya yutug’ining yangiligi mezoni saqlanib qolinadi. Seleksiya yutuqlarining yangiligi belgilangan vaqt bilan aniqlanadi va bu vaqt ustuvorlik sanasi hisoblanadi. O’z vaqtida seleksiya yutug’ining ustuvorligi sanasi Intellektual mulk agentligiga patent olish uchun yoki foydalanishga ruxsat olish uchun ariza topshirilgan kundan boshlanadi. Agar Intellektual mulk agentligiga bir kunda bitta seleksiya yutug’i uchun bir necha ariza tushgan bo’lsa, u holda arizani jo’natish sanasidagi ustuvorlikka e’tibor beriladi ya’ni, qaysi ariza oldinroq jo’natilgan yoki topshirilgan bo’lsa, seleksiya yutug’iga patent olish huquqiga o’sha arizachi ega bo’ladi. Shuningdek, arizani jo’natish sanalari mos kelsa, u holda arizani Intellektual mulk agentligida ro’yxatga olish raqamidagi ustuvorlik hisobga olinadi. Bunda jo’natish sanasi mos kelgan arizadan qaysi oldinroq Intellektual mulk agentligidan ro’yxatdan o’tkazilgan bo’lsa, shu arizachi seleksiya yutug’iga nisbatan patent olish huquqiga ega bo’ladi. Talabnoma beruvchi Intellektual mulk agentligiga jo’natayotgan talabnomasida birinchi talabnomaning ustuvorlik sanasini ko’rsatishi lozim. 133 Закон Российской Федерации О селекционных достижениях. 1996. 6 август; Закон Литовской Республики по охране пород, растений и семеноводства. 1996. 17 сентябр; Закон Республики Джорджия Об охране селекционных достижений. 1996 7 ноябр. 134 Джорбенадзе С. защита селекционных достижений в Грузии. Интеллектуальная собственность.1997.№7- 8. С.73-75. 553 Talabnoma beruvchi talabnoma Intellektual mulk agentligiga tushgan sanadan e’tiboran uch oy ichida birinchi talabnomaning nusxasini va tarjimasini taqdim etishi shart. Patent huquqiga muvofiq, seleksiya yutug’iga patent olish uchun talabnoma topshirgan shaxs yangilik bo’yicha imtiyozdan foydalanadi. Bu imtiyoz talabnoma topshirgan shaxsning seleksiya yutug’idan qonunda belgilab qo’yilgan muddat davomida boshqa shaxsga foydalanish uchun berish huquqidir. Seleksiya yutuqlari to’g’risidagi qonunga muvofiq seleksiya yutug’iga patent olish uchun talabnoma topshirgan shaxs urug’lik, ko’chat yoki nasl mahsulotini O’zbekiston Respublikasi hududida ariza topshirgan kundan e’tiboran bir yil mobaynida boshqa davlat xududida to’rt yil davomida yoki tok, yog’ochbop, manzarali, mevali daraxtlar va o’rmon o’simliklariga taalluqli bo’lsa, olti yil mobaynida foydalanish uchun boshqaga berish huquqiga ega. Bunda urug’lik ko’chat yoki nasl mahsulotini foydalanish uchun boshqa shaxsga berish qonunda belgilangan muddatdan ko’p bo’lsa, u holda patent olish uchun topshirilgan seleksiya yutug’i yangilik sanalmaydi. Seleksiya yutug’i istisno tariqasida yangilik mezoniga javob bermagan hollarda ham huquqiy muhofaza etiladi. Bu holat foydalanishga topshirilgan aniq nav va zot seleksiya yutuqlarining davlat reestrida ro’yxatdan o’tkazilgan bo’lsa yuzaga keladi. Bunda ustuvorlik sanasi Intellektual mulk agentligiga seleksiya yutug’ini foydalanish uchun topshirish to’g’risidagi talabnoma tushgan paytdan boshlab belgilanadi. Patentning amal qilish muddati seleksiya yutug’idan foydalanishga ruxsat berilgan paytdan boshlab patent berilgan vaqtgacha bo’lgan muddatga qisqartiriladi. Seleksiya yutug’ining huquqiy himoyaga layoqatliligini belgilovchi ikkinchi mezon-farqlanish mezonidir. Farqlanish mezoni yangilik mezoniga ancha yaqin mezon hisoblanadi va o’zining an’anaviy tushunchasi bilan seleksiya yutug’ining yangiligi mezonini to’ldirib turadi. Shuningdek, yaratilgan nav va zotning seleksiya yutug’i sifatida e’tirof etilishini ta’minlaydi. qonunning 10-moddasiga muvofiq, seleksiya yutug’i talabnoma topshirilgan sanada boshqa har qanday barchaga ma’lum seleksiya yutug’idan aniq-ravshan farqlanishi lozim. Ushbu norma belgilagan aniq-ravshan tushunchasi O’zbekiston Respublikasi Davlat patent idorasi direktorining 49-son buyrug’i bilan 1997 yil 3 sentyabrda tasdiqlangan “Seleksiya yutuqlariga talabnomalar tuzish va topshirishning vaqtinchalik qoidalari”da seleksiya yutug’i patent olish uchun talabnoma topshirilgan sanada boshqa har qanday barchaga ma’lum seleksiya yutug’idan markerli, immunli, hosildorlik yoki boshqa ko’rsatkichlari bilan farqlanishi lozim 135 . Bunda “markerli” atamasi ekish texnologiyasidagi farqlanishni bildirsa, “immunli” atamasi esa, organizmning kasallik tug’diruvchi omillar (mikroblar, taksinlar) va antigen tabiatli yot moddalarga chidamliligi va moyil emasligidagi farqlar nazarda tutiladi. Hosildorlik jihatidan boshqa har qanday barchaga ma’lum seleksiya yutug’idan ko’proq hosil berishi bilan farqlanishi lozim. Boshqa ko’rsatkichlar deyilganda urug’lik, ko’chat yoki nasl mahsulotining sifati jihatidan foydaliligi 135 Селекция ютуқлари. Расмий Ахборотнома. -Т.: 1998. -121 б. 554 yuqori bo’lishligi ko’zda tutilgan. Seleksiya yutug’i barchaga ma’lum deb, seleksiya yutug’iga boshqa mamlakatda himoya hujjati berish haqida talabnoma topshirilgan va unga muvofiq patent yoki shunga o’xshash muhofazaning boshqa bir shakli berilgan bo’lsa, yoxud seleksiya yutug’i shu mamlakatning seleksiya yutuqlari rasmiy reestriga kiritilgan bo’lsa seleksiya yutug’i talabnoma topshirilgan sanada barchaga ma’lum edi deb hisoblanadi (qonunning 10-moddasi). Seleksiya yutuqlarini barchaga ma’lumligi, shu seleksiya yutug’ining rasmiy kataloglarda ma’lumot jamg’armalariga yoki biror bir nashrda to’liq ifodalanganligi bilan izohlanadi. Shu bilan birga seleksiya yutug’ini boshqa barchaga ma’lum seleksiya yutuqlaridan farqlanishida yaratilgan seleksiya yutug’ining oldin mavjud bo’lgan va u to’g’risidagi ma’lumotlar barcha olishi mumkin bo’lgan axborot manbalarida nashr etilgan seleksiya yutug’idan belgilangan sifat ko’rsatkichlari bilan ajralib turishini aniqlash muhim holat bo’lib hisoblanadi. Seleksiya yutuqlarining farqlanish mezoni turli davlatlarda turlicha talqin etiladi. Masalan, Litva Respublikasi qonunchiligiga muvofiq seleksiya yutug’ining farqlanishi quyidagicha ifodalanadi: nav, Litva Respublikasi yoki chet elda ma’lum bo’lgan, shuningdek oldin berilgan arizalarda ko’rsatilgan navlardan bitta zaruriy belgisi bilan farq qilsa farqlanish mezoniga javob bergan hisoblanadi 136 . Seleksiya yutug’ining zaruriy belgisi deyilganda bu erda yaratilgan seleksiya yutug’ining sifat, miqdor va boshqa muhim belgilari tushuniladi. Shuni nazarda tutish kerakki, seleksiya yutug’ining farqlanish mezoni ustida tadqiqot olib borayotganda jahonda ma’lum bo’lgan barcha seleksiya yutuqlari to’g’risidagi ma’lumotga ega bo’lish lozim bo’ladi. Seleksiya yutuqlari to’g’risidagi qonun “barchaga ma’lumlik” iborasini quyidagicha ifodalaydi: -keyinchalik ko’paytirish, saqlash maqsadlarida etishtirish, kondinstiyaga etkazish va yuqorida sanab o’tilgan maqsadlarda asrash natijasida barchaga ma’lum bilim darajasining bir qismiga aylangan seleksiya yutug’iga nisbatan; -sotishga taklif etilgan, sotilgan, mamlakatga olib kirilgan yoki mamlakatdan olib chiqib ketilgan seleksiya yutug’iga nisbatan aniqlanadi. Ko’rinib turibdiki, bu norma seleksiya yutuqlarining barchaga ma’lumligi qanday seleksiya yutug’iga nisbatan aniqlanishini o’zida ifodalaydi va shu shartlar mavjud bo’lganda seleksiya yutug’ini barchaga ma’lum deb hisoblaydi. Seleksiya yutuqlari barchaga ma’lum bo’lgan seleksiya yutuqlaridan farqlanishi bilan birga ma’lum ma’noda turdosh (o’xshash) bo’lishi ham lozim. qonunning 11-moddasiga binoan, seleksiya yutug’i ko’paytirishning o’ziga xos jihatlarini olganda muayyan navli o’simliklar yoki muayyan zotli hayvonlar seleksiya lashtirish belgilariga ko’ra bir xillikka ega bo’lsa turdosh hisoblanadi. O’simliklarning yangi navlari va hayvonlarning yangi zotlari bunday belgilarga: morfologik, fiziologik, stitologik, kimyoviy va boshqa belgilar kiradi hamda, aynan ana shu belgilari bilan yaratilgan yangi nav va yangi zot o’z ajdodiga 136 Каспирявичус П. Охрана новых пород растений в Литве. //Интеллектуальная собственность. 1998. №5, - 131-132 с. 555 o’xshashi kerak. O’xshashlik belgisi seleksiya sohasida erishilgan natijaning sifatini aniqlaydi. Ko’pchilik o’simlik navlari va hayvon zotlarida, o’simliklar va hayvonlarning boshqa nav va zotlaridan ajratib turuvchi o’ziga xos umumiy belgilari mavjud bo’lmasa, seleksiya faoliyati sohasida yutuqqa erishishning iloji bo’lmasdi. O’xshashlik belgisi o’simliklar navi va hayvonlar zotining har biri uchun Intellektual mulk agentligi tomonidan alohida, har bir o’simlik navi va hayvon zoti uchun xos bo’lgan uslublar bilan aniqlanadi. Seleksiya yutug’i himoyaga layoqatlilik shartlarining so’nggisi barqarorlik mezonidir. Qonunning 12-moddasiga binoan, seleksiya yutug’i barqaror hisoblanishi uchun bir necha marta ko’paytirilganidan keyin yoki alohida stikl bo’yicha ko’paytirilgan taqdirda ko’paytirishning har bir stikli oxirida uning asosiy belgilari o’zgarishsiz qolishi kerak. Ishlab chiqarishga joriy etilganda o’zining alohida xususiyatlarini saqlab qola olmaydigan o’simlik va hayvonlarni yaratish qonunga muvofiq seleksiya yutug’i hisoblanmaydi va qonun bilan qo’riqlanmaydi. Garchi bunda shunday o’simlik va hayvon muhim ilmiy ahamiyatga ega ekanligi hamda ijodiy faoliyat natijasi yaratilganligi e’tiborga olinmaydi. Seleksiya sohasidagi ilmiy faoliyat natijasida barqarorlik mezonining mavjud bo’lmasligi yaratilgan nav va zotning-seleksiya yutug’i emas deb topilishiga sabab bo’ladi. Seleksiya yutuqlari yangilik, farqlanish, o’xshashlik va barqarorlik mezoniga javob berishi bilan birga O’zbekiston Respublikasida patentli va patentsiz tadbirga muvofiq muhofaza qilinadigan botanik va zoologik avlod hamda turlarga taalluqli bo’lsagina huquqiy muhofaza etiladi. O’zbekiston Respublikasida muhofaza qilinadigan botanik va zoologik avlod hamda turlarning davlat ro’yxati O’zbekiston Respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligining 1997 yil 4 dekabrdagi qarori bilan tasdiqlangan. Ushbu ro’yxat botanik va zoologik avlod hamda turlarning har birini o’zbekcha, ruscha va lotincha nomlanishini va ular mansub bo’lgan guruhlarni o’zida ifodalaydi. Masalan, javdar g’alla ekinlari guruhiga; tariq, sholi don-yorma ekinlari guruhiga; jo’xori don va ozuqa ekinlari guruhiga mansubligi ko’rsatilgan 137 . Yuqoridagilardan kelib chiqib, seleksiya yutuqlarini himoyaga layoqatliligi mezonlarini quyidagicha ifodalash mumkin: o’simliklarning yangi navlari va hayvonlarning yangi zotlarini yaratishga doir biologik muammoning yechimi, barchaga ma’lum nav va zotlardan aniq-ravshan farqlanishi, yetarli darajada turdosh va barqaror bo’lishi, shuningdek qonun bilan belgilangan botanik va zoologik avlod hamda turlarga tegishli bo’lishi kerak. Download 5.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|