Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

§. Foyda normasi va massasi. Qisqa va 
uzoq muddatli davrda firmalar muvozanati. 
 
 Firma uchun foydaning ikki jihati bor:  birinchisi, 
foyda 
massasi, ya’ni uning 
umumiy miqdori, ikkinchisi foyda normasi, ya’ni uning nima evaziga olingani. Foy-dani 
maksimallashtirish uning ham normasini, ham massasini oshirishdir. Ammo firma uchun foyda 
normasi muhimroq, chunki bu firma faoliyatining samaradorligini ta’minlaydi. Foyda normasi 
jami foydaning (normal foyda va iqtisodiy foyda) uni topish uchun qilingan umumiy xarajatlarga 
bo’lgan nisbatidir: 
 
  
 
  Foyda 
Foyda normasi=-------------------------; R1 = R/Ts; 
  
 
Avanslangan  kapital   
 
 Bunda  R1 — foyda normasi, R foyda miqdori, Ts — umumiy xarajat. Uni hisoblash 
uchun xarajatlardan normal foyda chiqarib olinadi va iqtisodiy foydaga qo’shiladi va qolgan 
xarajatlarga bo’linadi. Masalan, firma 105 ming so’m xarajat qilib, 10 ming so’m foyda ko’rgan. 
Xarajatlar tarkibiga 5 ming so’m normal foyda kirgan. U holda foyda normasini quyidagicha 
hisoblaymiz: 
 Foyda normasi yuqori bo’lgani holda uning massasi kichik bo’lishi va, aksincha, u past 
bo’lgani holda, massasi katta bo’lishi ham mumkin. U katta kapital sarflab ishlab chiqarishga 
ko’p resurs-lar jalb etsa va tovarlarni ko’plab chiqarilsa, foyda normasi past bo’lsa-da, uning 
massasi ko’p bo’ladi. Masalan, bir firma 100 ming so’m sarflab mingta tovar chiqaradi va 15 
ming so’m foyda oladi. Demak, foyda normasi 15% (15:100x100) bo’la turib, atigi 15 ming 
so’m foyda ko’rgan. Boshqa firma 1 mln so’m sarflab 100 ming tovar ishlab chiqardi va 120 
ming foyda ko’radi. Ikkinchi firmada foyda normasi 12% ga teng. Ikkinchi firmada foyda 
normasi birinchi firmaga qaraganda kam, chunki 12%<15%, ammo massasi ko’p, chunki 120 
ming >15 ming so’m. Foyda normasi firmaning joriy sarf-xarajatlari naqadar samarali natija 
berganligini ko’rsatadi. Bu norma qanchalik yuqori bo’lsa, firma ixtiyoridagi resurslar muqobil 
tarzda shunchalik yaxshi ishlatilgan bo’ladi. Foyda normasini oshirishga qaratilgan urinishlarga 
qaramay, uning pasayib borish tendentsiyasi amal qiladi. 
 Iqtisodiy nazariyada foyda normasini pasayishi va uni sabablarini iqtisodchilar tomonidan 
turlicha tushuntiriladi.  
 Unga alohida diqqat qaratgan K. Marks uning sababini quyidagicha izohlaydi. Texnika 
taraqqiyoti bilan kapitalning uzviy tuzilishi o’sadi, ya’ni mehnatning kapital bilan qurollanishi 
o’sadi, natijada foyda normasi pasayadi.  
Marksning foyda normasini pasayish tendentsiyasm xaqidagi nazariyasiga D. 
Rikardoning «asr stagnatsiyasi» tendentsiyasi nazariyasi asos bo’lgan. Rikardoning fikricha 
jamiyat evolyutsiyasi mehnatga bo’lgan talabning ko’payishiga, u o’z navbatida aholini o’sishiga 
olib keladi. Aholining o’sishi yomon er uchastkalaridan ham foydalanishni zarur qilib qo’yadi. 
Natijada qishloq xo’jalik mahsulotlari etishtirish uchun xarajatlar ko’payadi. Qishloq xo’jalik 
mahsulotlari bahosi oshadi (demak, nominal ish haqi ham). Er rentasi ham ko’payadi. Shuning 
uchun tadbirkor er egasi va yollanma ishchilarning daromaddagi hissasini(garchi, ularning real 
ish haqi oshmasa ham) ko’paytirishi kerak.Shunga muvofiq tadbirkorning daromaddagi ulushi 
ham kamayadi.  
Demak foyda normasining pasayish tendentsiyasi xo’jalik rivojlanishining natijasidir, 
degan xulosaga keladi Rikardo. Bu esa iqtisodiy o’sishning ob’ektiv chegaralarini belgilab 
beradi. Foyda normasining pasayib borishi investitsiyaga va ishlab chiqarishni kengaytirishga 
bo’lgan qiziqishni so’ndiradi. Natijada iqtisodiyot ertami-kechmi o’z rivojlanishini to’xtatadi.  
Bu stagnatsiya (turgunlik) tendentsiyasini eng zarur bo’lgan tovarlar qiymatini pasaytirish 
orqali erishish mumkin. Bunga texnik taraqqiyot(mahsulotda mehnat sigimini kamaytirish) va 

 
 
chet mamlakatlardan erkin don olib kelish yo’li bilan erishiladi. Lekin texnika taraqqiyoti ham 
jahon savdosi rivojlanishi ham taraqqiyotning umumiy mantig’ini buza olmaydi.  
 Ammo hayotda Rikardo fikri ham Marks nazariyasi ham tasdiqlanmadi.  
Statistik ma’lumotlar, texnik taraqqiyot doimo kapitalni uzviy tuzilishni o’sishga olib 
kelmaydi. Undan tashqari foyda normasi tushishi bilan kapital yangi mahsulot ishlab chiqarishga 
yo’naltiriladi. FTT ishlab chiqarish nisbatan tez yangilanishga olib keladi, bo’sh pullarga talabni 
ko’paytiradi.  
Real hayotda foyda olishni pasayishi mumkinligini iqtisodiy nazariyaning neoklassik 
yo’nalishi vakillari qisqa va uzoq muddatli davr nuqtai nazaridan qarab tushuntirishadi.  
Qisqa muddatli davrda ma’lum me’yorgacha me’yoriy xarajatlar pasayib borsa, ma’lum 
chegaradan o’tgach me’yoriy xarpajatlarni ortib borishiga, natijada o’rtacha xarajatlarni ham 
avval pasayib so’ngra ortib ketishiga olib keladi. Agar qisqa muddatli davrda o’rtacha 
xarajatlarni grafik tarzda ifodalasak, u botiq yoysimon ko’rinishni oladi.  
Me’yoriy unumdorlik, me’yoriy daromadni pasayib borishi albatta olinadigan 
foydani ham pasayishiga olib keladi. 
 Qisqa muddatli davrda o’rtacha xarajatlarni avval kamayib, so’ngra ko’payishi, uni 
grafikda tasvirlanganda botiq yoysimon shaklni olishiga sabab me’yoriy unumdorlikni pasayishi 
qonunining amal qilishi bo’lsa uzoq muddatli davrda vaziyat boshqacha bo’ladi. 
 Uzoq  muddatli  davrda  korxonaning o’z quvvatini oshirishi ma’lum bir chegaragacha 
o’rtacha xarajatlarni pasayishiga olib keladi, undan o’tgach esa ortib boradi. Uni iqtisodchilar 
ishlab chiqarish hajmining o’sishi bilan bog’liq, ishlab chiqarish ko’lami, quvvati, miqyosi 
(masshtabi) effektining ijobiy yoki salbiy xarakterga ega bo’lishi, ya’ni ishlab chiqarish 
hajmining o’sishiga ko’ra iqtisod qilish yoki yo’qotishlar bilan izohlashadi. 
 Korxona kattalashib borgan sari qator omillar o’rtacha xarajatlarni pasayib borishiga olib 
keladi. Ular quyidagilar: 
1. Mehnatning ixtisoslashuvi. Korxonaning kengayishi mehnatni ixtisoslashuviga imkon 
yaratadi. Bu esa mehnat unumdorligini oshiradi. Boshqaruv xodimlarini ixtisoslashuvi: mehnat, 
moliya, marketing kabilar alohida bo’g’inlarga ajratilishi tufayli o’z ishini yaxshi bilgan 
mutaxassislar o’z mahoratini ishga solishi tufayli ishlab chiqarish samarasi ortadi. Kichik 
korxonalarda bunday imkoniyat yo’q. 
2. Kapitaldan unumli foydalanish. Kichik korxonalar ko’pincha yangi texnika, 
texnologiya, asbob-uskunalardan foydalanish imkoniga ega bo’lmaydi. Ular ko’pincha katta 
hajmda mahsulot ishlab chiqarishga mo’ljallangan. Masalan: mashinasozlik, avtomobilsozlik va 
hokazolar. 
3. Asosiy mahsulotdan tashqari yordamchi mahsulot ishlab chiqarish mumkinligi. 
Masalan: yirik go’sht kombinati asosiy mahsulotdan tashqari, yordamchi: kley, mineral o’g’it, 
suyak uni, dori-darmon va boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarishi mumkin. Ular asosiy mahsulot 
uchun chiqit bo’lgan xom ashyodan tayyorlanadi. 
4. Boshqa omillar. Ko’pchilik mahsulotlarni ishlab chiqarish loyihalash, konstruktorlik 
ishlari, sinash, sotish va boshqalar uchun ko’payishi bilan o’rtacha xarajatlarni pasayishiga olib 
keladi. Shuning imkoniyati katta sohalarda yirik korxonalar vujudga keladi. Lekin ma’lum 
chegaradan so’ng korxonani yanada kattalashtirish o’rtacha  xarajatlarni kamaytirish 
emas balki, ortib borishiga olib keladi. Bunga sabab quyidagilar. 
1. Boshqarish bilan bog’liq qator muammolarni kelib chiqishi. Korxonaning haddan ziyod 
kattalashuvi, boshqaruv bo’g’ini haddan tashqari kengayib ko’payib ketishiga olib keladi. Ular 
o’rtasida byurokratlik o’sib, bir-biriga mos tushmagan, gohida zid, hamda kechikib qaror qabul 
qilish xollari ko’payib boradi. Samarali boshqarish, korxona faoliyatini nazorat qilish, ishni 
tashkil qilish qiyinlashadi. Axborot etkazishda muammolar kelib chiqadi. 
2. Iste’molchilar talabi yoki ishlab chiqarish texnologiyasini o’zgarishiga tezda moslasha 
olmasligi. Katta hajmdagi asbob uskuna, ishlab chiqarish liniyalarini o’zgartirish ko’p vaqt talab 
qiladi. 

 
 
3. Ishlab chiqarish omillarini sotib olish yoki tayyorlashdagi yo’qotishlar ham ta’sir 
qiladi.  
 
Uzoq muddatli davrda ishlab chiqarish ko’lamiga ko’ra 
masshtab effektining o’zgarishi 
 
 xarajatlar 
  
  
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
Ishlab chiqarish ko’lamini orti shi, masshtabiga ko’ra ijobiy effekt 
Ishlab chiqarish ko’lami, masshtabiga ko’ra salbiy effekt mahsulot 
                    
Firma mahsulot ishlab chiqarish hajmini belgilaganda, ishlab chiqarish hajmini ortishi 
qanday natijaga olib kelishiga ko’ra qaror qabul qiladi.  
Demak foyda (daromad) pasayishi qisqa muddatli davrda me’yoriy unumdorlikni 
pasayishi sababli yuz bersa, uzoq muddatli davrda esa korxona quvvatining ortishi dastlab ijobiy 
effektni ustun bo’lsa, ma’lum chegaradan so’ng salbiy effektlarni ortishi tufayli yuz beradi 
tushuntirish mumkin.  
Shuning uchun firmalar qisqa muddatli davrda ham uzoq muddatli davrda foydani 
pasayishi kuzatilishi bilan tezda zarur chora-tadbirlar belgilaydi.  
Qisqa muddatli O’rtacha xarajatlar dinamikasi firmaning bozordagi davrda firmalar 
ahvolini xarakterlaydi. Lekin ishlab chiqarish va muvozanati taklifning optimal hajmini 
ko’rsatmaydi. Bir tarmoqda texnik qurollanish, ishlab chiqarish ko’lami, ishlab chiqarishni  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
tashkil etish va boshqa jihatlari bilan farqlanuvchi turli firmalar faoliyat yuritadi. Demak 
ularning xarajatlari ham har xil. Firmalarning o’rtacha xarajatlarini narxlar bilan taqqoslash bu 
firmalarning bozordagi holatini baholash imkonini beradi. Erkin raqobat sharoitida baholar 
o’ziga xos tashqi chegara rolini o’ynaydi. Yuqori baholar yangi firmalarni kirib kelishi, eskilarini 
saqlab qolishga imkon bersa, past baholar esa ularni zarar ko’rishi va tarmoqni tark etishiga olib 
keladi. Uni yuqoridagi grafiklar yordamida tadqiq qilishimiz mumkin. 
 
 
 
 P P    
 
 
P 
 
 
 
AC 
   
AC 
   
AC 
 
 
 M  
 
 
 
M  
а)  
  
 
Q 
б) Q
1
      Q
2
      Q
3
  
  в) 
           Q  

 
 
 Qisqa muddatli davrda firmaning ishlab chiqarish quvvati o’zgarmaydi. Shuning uchun 
ular o’z foydalarini maksimallashtirish vpa zaralarini minimallashtirishni faqat o’zgaruvchi 
xarajatlar(material, xom ashyo, mehnat haqi kabilar) miqdorini o’zgartirish orqali erishiishlari 
mumkin.  
Grafikdan ko’rinib turibdiki ( a) rasm), firma M nuqtada o’zining minimal o’rtacha 
xarajatlarini qoplay oladi. M nuqta foyda nuqtasi xisoblanadi (ya’ni faqat normal foyda oladi). 
Ikkinchisi ( b) rasm)da o’rtacha xarajatlar narxlardan past, ular ma’lum xajmda fakat normal 
foyda emas, iqtisodiy foyda xam oladi. Uchinchisi ( v) rasm)da esa firmalar har qanday hajmda 
ishlab chiqarish miqdorida firma bozorni tark etishi kerak, chunki uning xarajatlari narxdan 
ancha yuqori. 
Ikkinchi ( b) rasm bo’yicha) firmaning o’rtacha xarajatlari har ikki ko’rsatilgan firmalar 
xarajatidan past. M nuqtada xarajatlarni Q xajmda eng minimal o’rtacha xarajatlar deb aytamiz. 
Bu nuqtada firmaning bir birlik mahsuloti eng ko’p foyda keltiradi deb ayta olamiz. Lekin uni 
firmaning ishlab chiqarishini muvozanatga erishgan optimal xajmi deb ayta olamizmi? 
Ma’lumki, ishlab chiqaruvchilarni bir-birlik mahsulotdan olinadigan foyda emas, balki 
olinadigan foyda massasi qiziqtiradi. Demak firmaning foydasini maksimal darajada bo’lishini 
ta’minlovchi ishlab chiqarish hajmini aniqlashimiz kerak. O’rtacha xarajatlar chizigi uni ko’rsata 
olmaydi. Uni iqtisodchilar ikki yo’l bilan aniqlashni tavsiya etishadi:  
1. Yalpi daromad
1
 bilan umumiy xarajatlarni taqqoslash;  
2. Me’yori daromad bilan me’yoriy xarajatlarni taqqoslash orqali;  
 Me’yoriy xarajatlar egri chizigi xarajatlar va o’zgaruvchi xarajatlardan farq qiladi. 
Qo’shimcha ishlab chiqarish yo’q bo’lsa MS ham yo’q bo’ladi.  
 Qo’shimcha  ishlab  chiqarish qo’shimcha xarajatlarni talab qiladi. Shu bilan birga 
qo’shimcha daromad ham olib keladi. Qo’shimcha daromad, boshqacha aytganda me’yoriy 
daromad MR=TRn - TR(n-1)ga teng. Erkin raqobat sharoitida alohida firma bozor bahosiga 
ta’sir o’tkaza olmaydi. Qancha mahsulot bo’lsa ham bir xil bahoda sotadi. Bu degani erkin 
raqobat sharoitida qo’shimcha sotilgan maxsulotdan olingan qo’shimcha daromad har qanday 
hajmda teng bo’ladi, ya’ni me’yoriy daromad narxga teng MR=P bo’ladi.  
 Qo’shimcha  xarajatlar  bilan  qo’shimcha daromadni solishtirib, mazkur baholarda qaysi 
nuqtada, ya’ni qancha hajmda maksimal darajada foyda massasiga ega bo’lib muvozanatga 
erishadi, nisbatan to’g’ri aniqlay olamiz. Bu firma qo’shimcha xarajatlar hisobiga qo’shimcha 
daromad olar ekan, ishlab chiqarish hajmini ko’paytirib boradi. Agar meyoriy xarajatlar 
me’yoriy daromadlardan ortib ketar ekan firma zarar ko’rishni boshlaydi. Bu haqda yuqorida 
ham to’xtab o’tganmiz.  
 Shunday qilib, firmanipg qisqa muddatli davr uchun ham uzoq muddatdi davr uchun ham 
muvozanatga erishish sharti sifatida MC=MRni, ya’ni me’yoriy xarajatlarni me’yoriy daromad 
bilan tengligini ko’rish mumkin. Mukammal raqobatga asoslangan bozorda me’yoriy daromad 
doimo narxga teng bo’lgani uchun firmaning muvozanat sharti MC=P shaklini oladi.  
 Me’yoriy xarajatlarni me’yoriy daromadlar Bilan taqqosdash o’ziga xos signal vazifasini 
bajarib, tadbirkorni ishlab chiqarishni optimal darajasiga erishildimi yoki foydani yanada 
o’sishini kutish mumkinligi to’g’risida axborot beradi. Oxir-oqibat, firmaning har qanday ishlab 
chiqarish hajmida o’rtacha xarajatlari narxdan yuqori bo’ladigan bo’lsa, firma zarar ko’radi. U 
boshqa ishlab chiqarishga ixtisoslashishi yoki bozorni tark etishi kerak. Lekin me’yoriy 
xarajatlar dinmikasi orqali firmaning foydasi masasini to’g’ri aniqlab bo’lmaydi. Sababi unda 
doimiy xarajatlarni hisobga olmaganmiz.  
 Firmaning yalpi foydasini yalpi tushumdan umumiy xarajatlarni ayirib topamiz. Yalpi 
tushumni mahsulot miqdorini narxga ko’paytirib (TR=QxP) topamiz. Umumiy xarajatlarni esa 
mahsulot miqdorini o’rtacha xarajatlarga (TC=QxAC) ko’paytirib topamiz. Shunday qilib, 
me’yoriy xarajatlar bilan me’yoriy daromadlar tahlili hamda o’rtacha xarajatlar dinamikasi tahlili 
bilan birgalikdagina olinadigan foyda massasini aniq hisoblashimiz mumkin. Yuqoridagi 
                                                 
1
 Bu erda daromad deganda mahsulotlarni sotib olinadigan tushum ko’zda tutiladi 

 
 
rasmlardagi uch xil vaziyat bo’yicha, agar me’yoriy daromad egri chizig’i o’rtacha xarajatlar egri 
chizig’iga urinib o’tsa, yalpi xarajatlar yalpi daromadga teng bo’ladi, firma normal foyda oladi. 
Chunki, mahsulot narxi o’rtacha xarajatlarga teng.  
 Agar, ma’lum bir intervalda narx chizig’i bilan me’yoriy daromad egri chizig’i o’rtacha 
xarajatlar egri chizig’idan yuqorida joylashsa, muvozanat nuqtasi M(ya’ni, shu optimal hajmdagi 
mahsulot ishlab chiqarish)da firma sof foyda oladi. 
 Agar, o’rtacha xarajatlar har qanday hajmda narxdan yuqori bo’lsa, u holda firma optimal 
dvrvjada ishlab chiqarishda ham zarar ko’radi.  
 Qisqa muddatli davrda firma shunday vaziyatda bo’lishi mumkinki, uning olgan tushumi 
xarajatlarini qoplamaydi. Bunday holatda u zararni minimallashtirishga harakat qilishi kerak. 
Firmani qisqa muddatli davrda kelajakda maqsadiga qarab, uning uchun ishlab chiqarishni 
davom ettirish yoki vaqtincha to’xtatish kerakmi, aniqlashi kerak. Qaysi holatda uning uchun 
zarar kamroq bo’ladi?  
 Agar firma hech narsa ishlab chiqarmasa u faqat doimiy xarajatlar qiladi xolos. Agar 
firma mahsuloti ishlab chiqarsa doimiy xarajatlardan tashqari o’zgaruvchi xarajatlar ham qiladi. 
Shu bilan birga ma’lum miqdorda daromad ham oladi. Shuning uchun qachon firma zararni 
minimallashtirishi mumkinligini aniqlash uchun baho bilan o’rtacha xarajatlarnigina emas, balki 
o’zgaruvchi xarajatlarni xam taqqoslaydi. 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Chizmada AS egrichizig’i M nuqtada minimal bo’lishi kerak 
  
 Bu vaziyatni o’rganish uchun yuqoridagi chizmadan foydalanamiz. R
1
 bozor bahosi 
minimal o’rtacha xarajatlardan past, lekin o’rtacha o’zgaruvchi xarajatlardan yuqori. Optimal 
ishlab chiqarish hajmi Q1
la 
o’rtacha ishlab chiqarish xarajatlari Q1M bo’lagi o’rtacha 
o’zgaruvchi xarajatlar Q11 bo’lagiga teng. Muvofiq ravishda M1- bu o’rtacha doimiy xarajatlar. 
Agar firma ishni davom ettirsa uning umumiy yalpi tushumi (OP1EQ1) umumiy xarajatlardan 
(to’rtburchak OC
1
HQ1dan) kam bo’ladi. Bunda o’zgaruvchi xarajatlar (to’rtburchak OC
1
1Q1) 
doimiy xarajatlarni bir qismi qoplanadi. Zarar to’rtburchak S
1
R
1
ME ga teng bo’ladi . Agar ishlab 
chiqarish to’xtasa doimiy xarajatlarni xammasi C
v
C
1
M1 (to’rtburchak) Shunday qilib narx 
o’rtacha minimal xarajatlardan past, lekin o’rtacha o’zgaruvchi xarajatlardan yuqori 
ekan, firma uchun qisqa muddatli davrda ishlab chiqarishni davom ettirgan afzal. Agar narx 
o’rtacha o’zgaruvchi xarajatlarga teng bo’lsa, u xolda firma uchun baribir, ishlab 
 
 
 C M    
 
C  
 
  
AC 
 
 
 C
T
 M 
 
 P
1
 E 
 
 C
v
 1 
 APC 
 
 
 O                 Q
1                                    
 Q 

 
 
chiqarishni davom ettiradimi yoki to’xtaydimi. Lekin narx o’rtacha minimal o’zgaruvchi 
xarajatlardan pastga tushib ketsa ishlab chiqarishni to’xtatish kerak.  
 Individual firmalarning taklifini yig’indisi tarmoq taklifini hosil qiladi.Narx o’sar ekan, 
firmalar o’z ishlab chiqarishni kengaytiradi. Bu o’z navbatida taklifni ham o’sishga olib keladi. 
Bu hol yalpi taklif yalpi talabga mos kelguncha davom etadi.U ma’lum bir narx darajasida yuz 
beradi.Undan so’ng bu ma’lum bir qisqa muddat saqlanib turish tendentsiyasiga ega bo’ladi. 
Uzoq muddatli Uzoq muddatli davrda vaziyat boshqacha bo’ladi. Uzoq muddatli  
davrda firma davr nuqtai nazaridan, birinchidan, firmalar uchun barcha muvozanati. 
xarajatlar o’zgaruvchi; ikkinchidan, bozorda firmalarning soni  
ham  o’zgaradi. Uzsq mudatli davrda mahsulot hajmini o’zgarishiga qarab o’rtacha 
xarajatlar ham o’zgaradi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
Dastlab firmalarning xarajatlari qanday o’zgarishini ko’raylik. Uzoq muddatli davrda 
firma ishlab chiqarishni kengaytirish yoki aksincha kamaytirish uchun faqat o’zgaruvchi 
xarajatlarni ko’paytirish yoki pasaytirish bilan cheklanmaydi. Sababi omillar o’rtasidagi optimal 
nisbat buzilib, samaradorlik pasayib ketishi mumkin. Foydani ko’paytirish uchun firma o’z 
quvvatini o’zgartiradi. Bunda doimiy xarajatlar o’zgaradi, firmaning o’rtacha xarajatlari ham 
o’zgaradi va u yangi egri chiziqda ifodalanadi. 
 Yalpi o’rtacha xarajatlar egri chizig’i ishlab chiqarishning eski AS o’rtacha xarajatlari 
egri chizig’iga nisbatan qanday bo’ladi? Bu masshtab effektiga bog’liq. Firma ishlab chiqarish 
hajmini o’zgartirib, yangi qisqa muddatli davrga o’tadi. Grafikdan ko’rish mumkin har safar 
yangi qisqa muddatli davrda ijobiy effekt xarajatlarni pasayishiga, mahsulot ishlab chiqarishning 
ma’lum bir hajmidan so’ng salbiy effektga o’tilishi bilan xarajatlar o’sishiga olib keladi va LAS 
bo’ylab xarakatlanadi. 
 Shuning uchun ishlab chiqarish jalb qilinayotgan resurslarga qarab firma o’z ishlab 
chiqarishini optimal hajmini belgilaydi va uzoq muddatli davrda o’rtacha xarajatlarni 
minimallashtirishga erishiladi.  
 Endi tarmoqda firmalar sonini o’zgarishi variantini ko’raylik. Avvalgi grafik Agar bozor 
bahosi o’rtacha xarajatlardan yuqori bo’lsa firma iqtisodiy foyda oladi. 
 Bu holda tarmoqqa yangi firmalar kirib keladi. Firma uchun ahvol yomon bo’lsa, u 
tarmoqdan chiqib ketadi, taklif qisqaradi. Boshqa sharoit o’zgarmagani holda, narx o’sishni 
boshlaydi, bu xolat firma normal foyda olguncha davom etadi.  
 
 
 
 
 
 
AC              AC
1
           AC
2
             AC
3
        AC
4
 
 
 
 
  
1AC 
 
 
 
 
     O           Q
1
             Q
2
              Q
3
             Q
4
                                  Q 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Oxir-oqibat narx minimal o’rtacha xarajatlarga teng bo’lgan holda tarmoqda faoliyat 
yuritayotgan firmalar soni o’zgarishi tendentsiyasi amal qilmaydi. Mazkur raqobatli tarmoq uzoq 
muddatli muvozanat holatida bo’ladi. Uni shartlarini quyidagicha ifodalash mumkin:  
MC = P = AC = LAC Bu holat yuqoridagi chizmada ko’rsatilgan. 
Bundan shunday xulosa chiqarish mumkin: erkin raqobat kurashiga asoslangan bozorda 
uzoq muddatli davrda manna shu darajadagi ishlab chiqarish jarayonida cheklangan resurslardan 
samarali foydalanish nuqtai nazaridan ham, resurslarni turli tarmoqlar o’rtasida samarali 
taqsimlanishi nuqtai nazaridan ham iqtisodiy samaradorlikka erishiladi.  
 
Bir tomondan, R = AS sharti narxni firmaning minimal o’rtacha xarajatlar 
darajasida,ya’ni ishlab chiqarishni eng kam resurslar sarflanadigan samarali texnologiyadan 
foydalangan shcharoitda muvozanatga erishadi. Undan tashqari AS = LAS firmaning qisqa 
muddatdagi o’rtacha xarajatlari uzoq muddatli minimal o’rtacha xarajatlariga teng bo’lsa optimal 
quvvatga(kattaligi) ega bo’lishiga erishilganini ko’rsatadi. 
Ikkinchi tomondan, R = MS shu mahsulotning narxi, me’yoriy naflilikni me’yoriy 
xarajatlarga tengligi, qo’shimcha mahsulot birligining muqobil qiymatini o’lchovi sifatida 
me’yoriy xarajatlar nazarda tutiladi. Shunday qilib bu shart cheklangan resurslar 
iste’molchilarning tanlovi asosida taqsimlanayotganini ko’rsatadi.  
Uzoq muddatli davrda tarmoqlar tarkibiga kiruvchi firmalarning holatiga ko’ra tarmoqda 
o’rtacha xarajatlar kamayib borishi, o’zgarmasligi yoki ko’payib borishi mumkin. Muvofiq 
ravishda foyda ham: ko’payishi, o’zgarmasligi, kamayishi mumkin. 
Qaysi tarmoqda qisqa muddatli davrda foyda yuqori bo’lsa, uzoq muddatli davrda shu 
tarmoqqa yangi firmalar kirib keladi. Taklif ko’payadi, narx tushadi. Natijada iqtisodiy (sof) 
foyda olish tugaydi. 
Qaysi tarmoqda qisqa muddatli davrda firmalarning o’rtacha xarajatlari yuqori, baho past 
bo’lsa, uzoq muddatli davrda ko’p firmalar bu tarmoqni tark etadi. Taklif kamayadi. Narx 
ko’tariladi. Firmalar normal foyda olishni boshlaydi. 
Shunday qilib bozor iqtisodiyoti sharoitida olinayotgan normal foydaga ko’ra 
firmalarning uzoq va qisqa muddatli davrda muvozanatiga erishiladi. 
 Firmaning  Foyda olish yuzaki qaraganda osonga o’xshaydi. Lekin bankrot bo’lishi 
firma har qanday tovar ishlab chiqarar ekan, uni  
 sotish bilan darrovda foyda olishni boshlamaydi. U eng avvalo, sarflagan xarajatlarini 
doimiy, so’ngra o’zgaruvchi xarajatlarini qoplaydi. Sotilgan mahsulotlarni qiymati umumiy 
xarajatlar bilan tenglashadi, ya’ni xarajatlarni qoplash nuqtasiga etadi. Ana shu nuqtadan 
o’tgandan keyin tovarlar ishlab chiqarishni ko’paytirish natijasida foyda olish boshlanadi. Uni 
massasi sotilgan tovar miqdori o’sgan sari ko’payib boradi. Ma’lum chegaragacha, yuqorida 
ko’rganimizdek me’yoriy xarajatlarga olingan me’yoriy daromad nisbati tenglashguncha davom 
etadi, so’ngra foyda kamayib boradi. Ishlab chiqarish hajmini oshirar ekan, korxona bir vaqtni 
  
 
 
 
 
 P  
 
 
 
 
 
 
 MC              AC 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 1AC 
 
 
 
 
 

 
 
o’zida qisqa muddatli ishlab chiqarish masalalarining echimlariga hamda uzoq davrga 
mo’ljallangan ishlab chiqarish omillarini o’zgartirish rejalarini, ishlab chiqarish jarayonini 
tashkil etishni nisbatan samarali variantini tanlashi kerak. 
 Qisqa muddatli davrda ishlab chiqarish omillari nisbatan o’zgarmaydi, asosiy diqqat 
xarajatlarni tejab-tergab sarflashga qaratiladi. 
 Uzoq muddatli davrda ishlab chiqarish omillarini barchasini o’zgartirish uchun vaqt etadi. 
Bunda diqqat omillar nisbatini o’zgartirib, ularni eng optimal variantini topishga qaratiladi. 
 Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti raqobatchilikka asoslangan bo’lib, uning shafqatsiz shart-
sharoitlariga hamma tadbirkorlar ham dosh bera olmaydi. Ko’pincha korxonalar bankrot bo’lib 
ketadi. 
 Bankrotlikning asosiy sababi xarajatlarning haddan tashqari ko’payib ketishidir. Ayrim 
paytlarda korxonaning qaytarib bo’lmaydigan xarajatlari, ya’ni chiqimlari ham ko’payib ketadi. 
U xarajatlar shamolga sovurilgan mablag’ bo’ladi. Masalan, mahsulotni chirib ketishi, sotilmay 
qolib ketishi. 
 Korxonani bankrot deb e’lon qilish, uning to’lovga noqobilligini aniqlash qiyin, chunki 
bankrotlikning aniq mezonlarini belgilamay bir fikrga kelish juda qiyin. 
 Buni hisobga olgan holda respublikamizda bankrotlikning huquqiy asoslarini yaratishga 
diqqat-e’tibor qaratildi. 1994 yili «Bankrotlik to’g’risida» qonun qabul qilindi. 
 Bu qonunda korxonaning to’lovga noqobilligi belgilari aniq berilgan bo’lib, ular mavjud 
bo’lsa, korxonaga nisbatan tegishli sud rasmiyatchiligini boshlab yuborish mumkin. 
 Bankrotlik to’g’risidagi qonunga ko’ra korxona 90 kun mobaynida olgan qarzini to’lay 
olmasa kreditor xo’jalik sudiga bu korxonani bankrot qilish to’g’risida murojaat qilishi mumkin. 
 Korxona vaqtincha to’lovga layoqatsiz bo’lsa, o’zini bankrot deb tan olmaydi. O’z 
faoliyatini davlat byudjeti mablag’lari hisobidan amalga oshiruvchi korxona ham bankrot deb tan 
olinishi mumkin emas. 
 Umuman olganda, iqtisodchilarning bankrotlikka qarashlarini 2 guruhga bo’lish mumkin. 
 Birinchi guruh iqtisodchilar korxonalar iqtisodiy jihatdan mustaqil bo’lib, ishni eplay 
olmasa, yopilib tugashi kerak, degan fikrni ilgari sursalar, ikkinchi guruh iqtisodchilar ular uchun 
ma’lum muddat sharoit yaratib saqlab qolishga harakat qilish kerak, degan fikrdalar. Albatta, 
shunday korxonalar borki, ularni saqlab qolish milliy iqtisodiyotimiz ravnaqi uchun zarur. Shuni 
hisobga olgan holda bankrotlik alomatlariga ega iqtisodiy nochor korxonalarni sanatsiyalash 
maqsadga muvofiq deb topilsa, ularga to’lov qobiliyatini tiklab olishi uchun fursat beriladi 
hamda chetdan boshqaruvchi tayinlanadi. Sanatsiya (lotincha, sog’lomlashtirish degan ma’noni 
anglatadi) muddati 18 oygacha belgilanib, shu vaqt mobaynida korxona o’z to’lov qobiliyatini 
tiklashi, buning uchun zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqishi va amalga oshirishi zarur.