Toshkent moliya instituti iqtisodiy tahlil
Download 1.54 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiy tahlil
- Bu sahifa navigatsiya:
- -tirish Umumlashti- ruvchi ko‘rsatkich- lar miqdori xususiy
- Zanjirli o‘rin almashtirish usulida mahsulot hajmiga mehnat omillari ta’sirini hisoblash Tartib raqami
- Hisobl ash O‘rin almashtirish Xs Ik D MU s Umumlash
- 2.2.6. Mutlaq farqlar usuli
|
Tartib raqami O‘zaro munosabatlashuvchi xususiy ko‘rsatkichlar miqdori Umumlashtiruvchi ko‘rsatkich o‘zgarishi a b v g hisob- lash o‘rin almash -tirish
ruvchi ko‘rsatkich- lar miqdori xususiy ko‘rsatkich ta’siri ostida o‘zga- rishlarni hisoblash 1 -
bazis bazis
bazis bazis
A 0 - Bazis x x
2 1 haq. bazis
bazis bazis
A 1 - qayta hisoblangan a A
1 – A
0 3 2 haq. haq. bazis
bazis A 2 - qayta hisoblangan b A 2
1
4 3 haq. haq. haq.
bazis A 3 - qayta hisoblangan v A 3
2
5 4 haq. haq. haq.
haq. A 4 -haqiqat g A 4 – A
3
Bizning misolimizda: (A 1 – A 0 ) + (A
2 – A
1 ) + (A
3 – A
2 ) + (A
4 –
A 3 ) = A 4 – A
0 . Mazkur xususiy ko‘rsatkich ta’siri ostida umumlashtiruvchi ko‘rsatkich o‘zgarish miqdori hisoblash uchun qabul qilingan o‘rin almashtirishlar ketma-ketligiga bog‘liq bo‘lib, u ixtiyoriy bo‘lishi mumkin emas, balki omillarning birgalikda ta’siri jarayonida o‘zaro aloqadorlikning oldindan sifatli tahliliga asoslangan bo‘lishi lozim. Xususiy ko‘rsatkichlarning bazis miqdorlarini haqiqiysiga almashtirish ketma-ketligi haqida masalaning to‘g‘ri hal etilishi barcha xususiy ko‘rsatkichlarni miqdor, tuzilma va sifat ko‘rsatkichlariga ajratish imkonini beradi. Dastlab miqdor va tuzilmaning xususiy ko‘rsatkichlari miqdori o‘zgaradi, keyin esa sifat ko‘rsatkichlarini o‘rin almashtirish bajariladi. Biroq ko‘pincha bir vaqtning o‘zida bir emas, balki bir nechta miqdor va sifat ko‘rsatkichlarini o‘lchashga to‘g‘ri keladi. Bu holda o‘rin almashtirishlar ketma-ketligini aniqlash uchun qaysi ko‘rsatkich asosiy, boshqalariga bog‘liq emas, qaysilari – hosila ekanligi aniqlanadi. Bunday holatlarda o‘rin almashtirish asosiydan boshlanadi, keyin esa oldingisiga bog‘liq keyingi ko‘rsatkichni o‘rin almashtirishga o‘tiladi. 33 Masalan, mahsulot hajmining bazis davrdan og‘ishiga (Q) ishchilar soni (Is), ish kunlari miqdori (Ik) va ish kunining o‘rtacha davomiyligi (D) o‘zgarishining ta’sirini aniqlash talab qilinadi. Mazkur holatda ishchilar soni asosiy miqdoriy ko‘rsatkich hisoblanadi, ish kunlarining o‘rtacha soni ularning ishga kelgan kunlari soniga, ish kunining o‘rtacha davomiyligi esa ishchilar soni, ularning ishga kelgan kunlari va har bir ishchining ish kuni davomiyligiga bog‘liq bo‘ladi. Bundan ikkinchi ko‘rsatkich birinchisiga, uchinchisi esa – birinchi va ikkinchiga bog‘liqligi kelib chiqadi. Hisoblash formulasida ushbu ko‘rsatkichlarning miqdorlarini almashtirish (o‘rin almashtirish) mazkur miqdoriy ko‘rsatkichlarning bir-biriga bog‘liqligi hisobga olingan holda amalga oshiriladi. Hisob-kitobga bir ishchining o‘rtacha soatlik ishlab chiqarishini (MU s
ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi aloqa quyidagi hisoblash formulasi bilan ifodalanadi: Is × Ik × D × MU s = YaM. 2.5-jadval Mahsulot hajmini omilli tahlil qilish uchun ma’lumotlar O‘zgarish Ko‘rsatkich Shartli belgi Bazis davr Hisobot davri mutlaq nisbiy, % Taqqoslama narxlarda mahsulot (ish, xizmat) hajmi, mln so‘m. YaM 3750112 3889265 139153 3,71 Xodimlarning o‘rtacha soni, kishi Xs 213 235 22 10,33 Bir ishchining o‘rtacha yillik ishlab chiqarishi, mln so‘m Yi 17606,16 16550,06 -1056,10 -6,00 Bir yilda bir ishchi tomonidan ishlangan kunlar miqdori Ik 270 276 6 2,22 Bir ishchining o‘rtacha kunlik ishlab chiqarishi, ming so‘m MU k 65,21 59,96 -5,24 -8,04 Ish kunining o‘rtacha davomiyligi, soat D 7,8 7,6 -0,2 -2,56 Bir ishchining o‘rtacha soatlik ishlab chiqarishi, ming so‘m MU s 8,36 7,89 -0,47 -5,62
34 2.6-jadval Zanjirli o‘rin almashtirish usulida mahsulot hajmiga mehnat omillari ta’sirini hisoblash Tartib raqami O‘zaro ta’sirlashuvchi xususiy ko‘rsatkichlar Umumlashtiruvchi ko‘rsatkichning o‘zgarishi Hisobl ash O‘rin almashtirish Xs Ik D MU s Umumlash- tiruvchi ko‘rsatkich YaM xususiy ko‘rsat k ich- ning t a’sirida O‘zgarish- larni hisobl ash 1 - bazis bazis bazis bazis A 0 - Bazis
213 270
7,8 8,36
3750112 x x
2 1 Haq.
bazis bazis
bazis A 1 - qayta hisoblangan Xs A1 - A
235
270 7,8
8,36 4137448 387336 3 2
Haq. Haq.
bazis bazis
A 2 - qayta hisoblangan Ik
A2 - A1
235 276 7,8
8,36 4229391 91943 4
A 3 - qayta hisoblangan D A3 - A2 235
276 7,6
8,36 4120945 -108446 5 4 Haq. Haq. Haq. Haq. A 4 -haqiqat MUs A4 - A3
235
276 7,6
7,89 3889265,04
-231680
Og‘ishishlar balansi: +387336+91943-108446-231680= +139153 ming so‘m. Analitik hisoblash to‘g‘ri amalga oshirilgan, chunki xususiy ko‘rsatkichlar miqdorining o‘zgarishi ta’sirida og‘ishishlarning yig‘indisi umumlashtiruvchi ko‘rsatkichning haqiqatdagisi bilan bazaviysining farqiga teng. Hisoblashlar shuni ko‘rsatmoqdaki, xodimlar sonining 22 kishiga ortishi hisobiga yalpi mahsulot hajmi 387336 ming so‘mga, bir ishchining o‘rtacha ish kunining 6 kunga ortishi hisobiga 91943 ming so‘mga ko‘paygan. O‘rtacha ish kuni davomiyligining 0,2 soatga kamayishi hisobiga yalpi mahsulot hajmi 108446 ming so‘mga, ishchining bir soatlik mehnat unumining 0,47 ming so‘mga kmayishi hisobiga esa 231680 ming so‘mga kamaygan. Barcha omillar ta’sirida yalpi mahsulot ishlab chiqarish hajmi 139153 ming so‘mga ortgan. Korxona rahbariyati tomonidan ish kuni
35 davomiyligining nazoratini kuchaytirilsa hamda ishchilar malakasini oshirilsa mahsulot ishlab chiqarish hajmini yanada oshirish imkoniyatidan to‘liq foydalanilgan bo‘lar edi. Bu erda -108446- 231680=-340126 ming so‘m foydalanilmagan ichki rezerv hisoblanadi.
Farqlar usuli, ya’ni xususiy ko‘rsatkichlarning haqiqatdagi va bazis miqdorlari o‘rtasidagi farqni topish, keyin esa ushbu farqning umumlashtiruvchi ko‘rsatkichning rejadan yoki boshqa bazadan og‘ishiga ta’sirini aniqlash – zanjirli o‘rin almashtirish usulining oldindan ma’lum texnik soddalashtirishidir. Farqlar (o‘zgarishlar) ning umumiy og‘ishga ta’siri zanjirli o‘rin almashtirishdagi kabi ketma- ketlikda aniqlanadi, lekin og‘ishlar miqdori bevosita har bir hisoblash yakunida olinadi (oldingi hisoblash natijasi ayirib tashlanmagan holda). Ushbu ko‘rsatkichning farqini hisoblashdan oldingi barcha ko‘rsatkichlar to‘liq haqiqatdagi miqdorda, keyingilarning barchasi esa bazis miqdorda hisoblash uchun kiritiladi. U U = = x x * * y y
∆ ∆ U U x x
= =
∆ ∆ x x * * y y 0 0
; ; ∆ ∆ U U y y
= =
∆ ∆ y y * *
x x 1 1
. . U U = = x x * * y y * * z z
∆ ∆ U U x x
= =
∆ ∆ x x * * y y 0 0 * * z z 0 0 ; ;
∆ ∆ U U y y
= =
∆ ∆ y y * * x x 1 1 * * z z 0 0
; ; ∆ ∆ U U z z
= =
∆ ∆
z z * * x x 1 1 * * y y 1 1
. . U U = = x x * * y y * * z z * * q q
∆ ∆ U U x x
= =
∆ ∆ x x * * y y 0 0 * * z z 0 0 * * q q 0 0
; ; ∆ ∆ U U y y
= =
∆ ∆
y y * * x x 1 1 * * z z 0 0 * * q q 0 0
; ; ∆ ∆ U U z z
= =
∆ ∆
z z * * x x 1 1 * * y y 1 1 * * q q 0 0
; ; ∆ ∆ U U q q
= =
∆ ∆
q q * * x x 1 1 * * y y 1 1 * * z z 1 1
. . ∆ ∆ U U
= =
∆ ∆ U U x x
+ +
∆ ∆ U U y y
+ +
∆ ∆ U U z z
+ +
∆ ∆ U U q q . .
Masalan, mahsulot hajmiga yuqorida ko‘rib chiqilgan xususiy ko‘rsatkichlarning bazis miqdordan og‘ishi ta’sirini quyidagi tarzda darhol topish mumkin: 1. Ishchilar soni ortishining ta’siri. ΔYaM xs
0 × D
0 ×Mu
s0 = (+22) × 270 × 7,8 × 8,36 = +387336 m.s. 2. Yiliga bir ishchi ish kunlari miqdorining ortishi ta’siri. ΔYaM Ik
1 × D
0 ×Mu
s0 = (+6) × 235 × 7,8 × 8,36 = +91943 m.s.
36 3. Ish vaqtining o‘rtacha davomiyligi kamayishi ta’siri. ΔYaM D
1 × Ik
1 ×Mu
s0 = (-0,2) × 235 × 276 × 8,36 = - 108446 m.s. 4. O‘rtacha soatlik mehnat unumining pasayishining ta’siri. ΔYaM Mus
= Δ Mu s × Xs 1 × Ik
1 ×D
1 = (-0,47) × 235 × 276 × 7,6 = - 231680 m.s. Ko‘ramizki, mutlaq farqlar usuli yordamida zanjirli o‘rin almashtirish usulini qo‘llashdagi kabi natijalar olinadi. Bu erda alohida omillar hisobiga natijaviy ko‘rsatkich o‘sishining algebraik miqdori uning umumiy o‘sishiga tenglashishini kuzatib borish zarur.
Ushbu usul faqatgina multiplikativ modellarda natijaviy ko‘rsat- kich o‘sishiga omillar ta’sirini o‘lchash uchun qo‘llaniladi. Bu erda koeffitsiyentlar yoki foizlar ko‘rinishida ifodalangan omilli ko‘rsatkichlarning nisbiy o‘sishlari qo‘llaniladi. U=xyz turidagi multiplikativ modellar uchun mazkur usulda omillar ta’sirini hisoblash metodikasini ko‘rib chiqamiz. Natijaviy U=x*y ∆U
= U 0 * ∆x/x 0 ; ∆U y = (U
0 +∆U
x )* ∆y/
y 0 . U=x*y*z ∆U z
0 +∆U
x +∆U
y ) * ∆z/
z 0 ; U=x*y*z*q ∆U q
0 +∆U
x +∆U
y +∆U
z ) * ∆q/
q 0 ; ∆U = ∆U
x + ∆U
y + ∆U
z + ∆U
q .
Ushbu qoidaga muvofiq birinchi omil ta’sirini hisoblash uchun natijaviy ko‘rsatkichning bazaviy miqdorini o‘nlik kasrda ifodalangan birinchi omilning nisbiy o‘sishiga ko‘paytirish zarur. Ikkinchi omilning ta’sirini hisoblash uchun natijaviy ko‘rsatkich- ning bazaviy miqdoriga uning birinchi omil hisobiga o‘zgarishini qo‘shish lozim, keyin esa hosil bo‘lgan miqdor ikkinchi omilning nisbiy o‘sishiga ko‘paytiriladi. Uchinchi omilning ta’siri ham shunga o‘xshash aniqlanadi: natijaviy ko‘rsatkichning bazaviy miqdoriga uning birinchi va ikkinchi omil hisobiga o‘sishini qo‘shish va hosil bo‘lgan miqdorni uchinchi omilning nisbiy o‘sishiga ko‘paytirish lozim.
37 Ko‘rib chiqilgan metodikani 2.5-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar- dan foydalangan holda mustahkamlaymiz. ΔYaM
Xs = YaM
0 × ΔXs/Xs 0 = 3750112 × 22/213 = +387336 m.s. ΔYaM Ik = (YaM0 + ΔYaM Xs ) × ΔIk/Ik 0 = (3750112+387336) × 6/270 = +91943 m.s. ΔYaM
D = (YaM0 + ΔYaM Xs + ΔYaM
Ik ) × ΔD/D0 = (3750112+387336+91943) × (-0,2)/7,8 = -108446 m.s. ΔYaM
Mus = (YaM0 + ΔYaM Xs + ΔYaM
Ik + ΔYaM
D ) × ΔMu
s /Mu
s0
= (3750112+387336+91943-108446) × (-0,47)/8,36 = -231680 m.s. Ko‘rinib turibdiki, hisoblash natijalari oldingi usullardan foydalangan holda olingan natijalar bilan bir xil. Agar ko‘p sonli (8, 10 va undan ortiq) omillar ta’sirini hisoblash talab qilinsa, nisbiy farqlar usulini qo‘llash qulay sanaladi. Oldingi usullardan farqli ravishda bu erda hisoblash amallari miqdori sezilarli darajada qisqaradi, bu esa uning afzalligini belgilab beradi.
Bu metod iqtisodiy tahlilda alohida elementlari o‘lchanmas sanalgan murakkab hodisalarni o‘rganishda qo‘llaniladi. Nisbiy ko‘rsatkichlar kabi indekslar ham reja topshiriqlari bajarilishini baholash, mehnat unumdorligi darajasining o‘zgarishi, o‘rtacha oylik mehnat haqi, ishlab chiqarish hajmi kabi jarayon va hodisalarning dinamikasini aniqlash uchun zarur. Indekslar yordamida turli tumanlarda sodir bo‘layotgan iqtisodiy jarayonlar ko‘lami va darajasi taqqoslanadi (hududiy indekslar). Indekslarning boshqa vazifasi alohida omillarning natijaviy ko‘rsatkich o‘zgarishiga ta’sirini o‘rganishdan iborat (mahsulot tannarxi, rentabellik, fond qaytimi va boshqalar o‘zgarishi). Omilli tahlil instrumenti sifatida indekslar vazifasi ∑a
sifat omili). L a ∑a 0 b 0 ifodasi a omili o‘zgarishi ta’sirida bazis daraja o‘zga- rishini tavsiflaydi, L a L b ∑a 0 b 0 ifodasi esa quyidagilarni ko‘rsatadi: 1) ikkala omilning bir vaqtda ta’siri natijasida bazis daraja o‘zgarishi va 2) buning oqibati sifatida – hisobot darajasi. 38 Umumiy indeks xususiy indekslarga (subindekslar) ajratilgan holda aniqlangan og‘ishishlarga alohida omillar ta’siri aniqlanadi. Ajratish maxsuslashtirilgan hisob yoki zanjirli o‘rin almashtirish usuli deb nom olgan ketma-ket zanjirli usulda olib boriladi. Farqlar usuli zanjirli o‘rin almashtirish usulining ko‘rinishlaridan biri sanaladi. Maxsuslashtirilgan hisobning o‘ziga xosligi shundaki, alohida omilning ta’sir darajasini aniqlar ekanmiz, uni hisobot davri shartlariga tatbiqan ko‘rib chiqamiz, o‘rganilayotgan omil bilan bir vaqtda ta’sir qilgan boshqa barcha omillar – bazis davr darajasida ko‘rib chiqiladi. Omillarni maxsus o‘rganish usulida amalga oshirilgan hisoblashga misol keltiramiz. Birinchi omilni (ishchilar soni) a deb belgilaymiz, ikkinchisi (o‘rtacha ishlab chiqarish) – b, ularning bazis davrdagi belgisi – 0, hisobot davrida esa – 1. Ishlab chiqarish hajmi indeksi quyidagi formula bilan ifodalanadi:
Bu yerda a – ishchilar soni; b – bir ishchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha ishlab chiqarish. Mazkur indeksdan kelib chiqqan holda ishlab chiqarish hajmiga har bir omilning ta’sirini aniqlaymiz. Birinchi subindeks I a = a 1 b 0 / a 0 b 0 . Ikkinchi subindeks I
. Qayd qilish joizki, xususiy indekslar (subindekslar) maxrajida ayni bir bazis miqdor bo‘lsa, ularning suratida faqat bir omil hisobot darajasiga ega. Quyidagicha deb faraz qilamiz: a 0 = 100; a 1 = 110; b 0 = 4000; b 1 = 4200; Download 1.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|