Toshkent moliya instituti iqtisodiy tahlil

I = 110×4200 / 100×4000 = 462000 / 400000 = 1,15; 

I

a

 = 110×4000 / 100×4000 = 440000 / 400000 = 1,10; 

I

b

 = 100×4200 / 100×4000 = 420000 / 400000 = 1,05. 

Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, ikkala omilning 

ta’siri yig‘indisi 60000 (440000-400000)+(420000-400000) ga teng, 

ya’ni ish hajmining umumiy o‘sishi miqdoridan kichik (62000). 

Bu esa alohida omillarni ajratib olgan holda o‘rganish hisobot 

davridagi ish hajmining bazis davrdan mavjud og‘ishini to‘liq 

izohlashga imkon bermasligini anglatadi.  

Umumiy o‘sish (+62000) qo‘shiluvchilarga ajraladi: (10×4000) 

+ (100×200) + (10×200). 

Omillar ta’siri shunday: a omil– 40000 (10×4000); 

39 

b omil – 20000 (100×200). 

2000 [62000 – (40000+20000)] ga teng uchinchi miqdor ishchilar 

sonining mutlaq o‘sishi va o‘rtacha ishlab chiqarish ko‘paytmasini 

o‘zida aks ettiradi (10×200). Alohida omillar ahamiyatini aniqlashning 

ikkinchi usuli ketma-ket zanjir usulida xususiy indekslar tuzishga 

asoslanadi. Misolimizdagi ma’lumotlardan foydalangan holda, ketma-

ket zanjir usulida qo‘llaniladigan subindekslar formulalarini keltiramiz: 

I

a

 = a

1

b

0

 / a

0

b

0

; 

I

b

 = a

1

b

1

 / a

0

b

0

. 

Raqam qiymatlarni qo‘yamiz: 

I

a

 = 110×4000 / 100×4000 = 440000 / 400000 = 1,10,  

I

b

 = 110×4200 / 110×4000 = 462000 / 440000 = 1,05. 

Bunda subindekslar metodi o‘zgarmasligicha qoldi, lekin alohida 

omillar ta’sirida ishlab chiqarish hajmi o‘zgarishidagi mutlaq ko‘rsat-

kichlar boshqa qiymatga ega bo‘ldi. Masalan, a omil= 40000 (440000-

400000), b omil= 22000 (462000-440000). Bo‘linmas qoldiq yo‘q.  

Har bir omilning ahamiyatini aniqlashda oldingi omillar miqdori 

ham maxrajda, ham suratda hisobot davri darajasida qabul qilinadi. 

Bizning misolimizda a  omil  uchun  b omil  ta’sir darajasini 

oydinlashtirishda formulaning ham maxraji, ham suratida hisobot 

qiymatlaridan foydalanildi. Bu mazkur metodning umumiy tamoyilidir.  

Alohida omillar qo‘shilishini hisoblash asosida o‘zaro aloqador 

ko‘rsatkichlar tizimi yotadi. Har bir navbatdagi hisoblash (omil ta’siri 

o‘zgarishi) oldingisidan kelib chiqadi. Shuning uchun alohida omilning 

ta’sirini tavsiflovchi mutlaq miqdor ayni bir hodisaning hisob 

miqdorlari o‘rtasidagi farq sifatida ta’riflanadi. Bu miqdorlar o‘zaro 

aloqador va hisoblashga kiritilgan ko‘rsatkichlar (omillar) soni bilan 

farqlanadi. Har bir yangi hisoblash oldingisidan shunisi bilan farq-

lanadiki, undagi hisob ko‘rsatkichlari soni bazis ko‘rsatkichlar hisobiga 

bittaga ortadi, mos ravishda bazis ko‘rsatkichlar bittaga kamayadi. 

Agar o‘zaro hisoblash tizimi omillarni maxsuslashtirilgan 

qiyoslash usulida qo‘llaniladigan usul bilan taqqoslansa, natija, ya’ni 

zanjir metodida hisoblanadigan alohida omillar ta’sir ko‘rsatkichlari 

hisoblash ketma-ketligiga bog‘liqligini payqash mumkin. Masalan, 

misolimizdagi ikki omil (a va b) ga qaytib, har birining ta’sirini 

aniqlashda hisoblashlar ketma-ketligini o‘zgartirgan holda alohida 

omillar ta’sirining boshqa mutlaq ko‘rsatkichlariga ega bo‘lamiz:  

I

b

 = a

0

b

1

 / a

0

b

0

 = 100×4200 / 100×4000 = 420000 / 400000. 

40 

b omil hisobiga ish hajmi ortishining mutlaq miqdori = 20000 

(420000-400000). 

I

a

 = a

1

b

1

 / a

0

b

1

 = 110×4200 / 100×4200 = 462000 / 420000. 

a omil hisobiga ish hajmi ortishining mutlaq miqdori = 42000 

(462000 - 420000). 

O‘z navbatida, mazkur holatda ham balans hisobi mavjud 

(42000+20000=62000). Biroq o‘z oldimizga nafaqat balanslashtirilgan 

natija olish vazifasini, balki har bir omil ta’sirining to‘g‘ri raqamli 

ifodasini topishni ham qo‘ygan holda to‘g‘ri natijalar olish uchun 

hisoblashda qanday ketma-ketlikka rioya qilish borasidagi masalani 

oldindan hal etish lozim. Hisoblash ketma-ketligiga bog‘liq bo‘lgan 

ehtimoliy variantlar miqdori omillarning faktorial sonini o‘zida 

namoyon etadi. Ikki omilda variantlar soni 2 ga teng (1×2), to‘rttada– 

24 (1×2×3×4) va hokazo. 

 

2.2.9 Korrelyatsion tahlil usullari 

 

Agar ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi aloqa qat’iy determinatsiyalangan 

bo‘lmasa, u holda u korrelyatsion hisoblanadi. Korrelyatsion bog‘la-

nish - bu shunday to‘liqsiz bog‘lanishki, unda omillarning har bir 

qiymatiga turli zamon va makon sharoitlarida natijaning har xil 

qiymatlari mos keladi. Bu holda omillarning to‘liq soni noma’lumdir.

1

 

U shunisi bilan tavsiflanadiki, o‘rganilayotgan asosiy omillar bilan 

birga natijaviy ko‘rsatkichga asosiy ta’sirini buzib ko‘rsatuvchi 

qo‘shimcha omillar ham ta’sir ko‘rsatadi. 

Korrelyatsion metodni qo‘llashning majburiy sharti tendensiya va 

rivojlanish qonuniyatini aniqlashga imkon beruvchi o‘rganilayotgan 

ko‘rsatkichlar qiymatlarining ommaviyligi hisoblanadi. Natijaviy 

ko‘rsatkich va omillar o‘rtasidagi o‘zaro aloqa shakli tadqiqot uchun 

ko‘p sonli kuzatishlardan foydalanilgan holatdagina aniqlanadi. Bunda 

katta sonlar qonuniga muvofiq boshqa omillar ta’siri silliqlashadi, 

neytrallashadi. Korrelyatsiya juft va ko‘plikda bo‘lishi mumkin. 

Juft korrelyatsiya – ikki ko‘rsatkich o‘rtasidagi aloqa, ulardan biri 

omil, boshqasi natijaviy ko‘rsatkich hisoblanadi. 

Ko‘plikdagi korrelyatsiya – bir necha omil va bitta  natijaviy 

ko‘rsatkich o‘rtasidagi aloqa. 

                                                 

1

 Soatov N.M., Tillaxo‘jayeva G.N. Statistika. Darslik. TDIU. 2006 y. 350 b. 

41 

Korrelyatsion tahlil ikki vazifani hal qilishga yo‘naltirilgan: 

•  Bog‘liqlikning zichligini aniqlash; 

•  Omillarning natijaviy ko‘rsatkichga ta’sirini miqdoriy baholash. 

Hodisalar o‘rtasida bog‘liqlikning zichligi korrelyatsion munosabat 

bilan o‘lchanadi.  

 

Korrelyatsion nisbatning turli qiymatlarida aloqalar  

uzviyligini sifat jihatidan baholash 

 

Korrelyatsion 

nisbat miqdori 

0,1-0,3 0,3-0,5  0,5-0,7 0,7-0,9  0,9-0,99 

Aloqa uzviyligi 

Kuchsiz  Sezilarsiz  Sezilarli  Yuqori  Ancha yuqori

 

To‘g‘ri chiziqli bog‘lanishda korrelyatsion munosabat korrelyat-

siya koeffitsiyenti deb ataladi va r  harfi bilan belgilanadi. 

Korrelyatsion munosabat (korrelyatsiya koeffitsiyenti) 0 dan 1 gacha 

qiymat qabul qiladi:  

Agar r = 0, u holda ko‘rsatkichlar o‘rtasida aloqa mavjud emas; 

u holda r = 1, u holda aloqa – funksional; 

Agar r = manfiy miqdor, u holda ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi aloqa 

teskari. 

2.7-jadval 

Mahsulot tannarxi va material sarf-xarajatlar  

aloqasi uzviyligi 

 

Sex 

Mahsulot birligi 

tannarxi, so‘m 

X

1

 

Mahsulot bir-

ligiga mate

rial 

sarf-xar

aj

atlar, 

so‘m X

2

 

X

1

² X

2

² X

1

²* X

2

² 

1 254 

56  64516  3136  14224 

2 230 

50  52900  2500  11500 

3 241 

54  58081  2916  13014 

4 251 

56  63001  3136  14056 

5 264 

60  69696  3600  15840 

6 270 

62  72900  3844  16740 

n=6 

∑X

1

 = 1510 

∑X

2

 = 338  ∑X

1

²=381094  ∑X

2

²=19132  ∑X

1

X

2

=85374 

 

42 

Ko‘rsatkichlar uzviyligi koeffitsiyenti quyidagi formula bo‘yicha 

aniqlanadi:  

1

2

1

2

1

2

/

r

X X

X X

X X

λ λ

=

−

⋅

. 

bu yerda, 1.

1

2

1

2

/

85374 / 6 14229

X X

X X n

=

=

=

∑

. 

2. 

1

1

/

1510 / 6 251,667

X

X n

=

=

=

∑

. 

3. 

2

2

/

338/ 6 56,33

X

X n

=

=

=

∑

. 

4. 

2

2

2

1

1

1

/

381094 / 6 251,667

13,4

X

X

n X

=

−

=

−

=

∑

. 

5. 

2

2

2

2

2

2

/

19132 / 6 56,33

4,0

n

X

X

n X

λ

=

−

=

−

=

∑

. 

(

)

1

2

1

2

1

2

/

14229 251,667 56,33 /13,4 4,0 0,98

r

X X

X X

X X

λ λ

=

−

⋅

=

−

⋅

⋅

=

. 

Hisoblash natijasi ko‘rsatadiki, mahsulot birligining tannarxining 

o‘zgarishi 98% moddiy xarajatlariga bog‘liq, boshqa omillar ulushiga 

esa uning darajasi o‘zgarishining 2%i to‘g‘ri keladi. 

 

 

2.2.10. Integral usul va uning iqtisodiy tahlilda qo‘llanishi 

 

Mazkur usul zanjirli o‘rin almashtirish usuliga xos kamchiliklarni 

chetlab o‘tishga imkon beradi va omillar bo‘yicha bo‘linmas qoldiqni 

taqsimlash bo‘yicha usullar qo‘llanilishini talab qilmaydi, chunki unda 

omilli yuklamalar qayta taqsimlanishining logarifmik qonuniyati amal 

qiladi. 

Integral usul omillar bo‘yicha natijaviy ko‘rsatkich og‘ishlarini 

to‘liq bo‘linishiga erishish imkonini beradi va universal xarakterga ega. 

Universal hisoblash vositalari mavjud bo‘lmagan holatda 

integratsiyalash jarayonlarini bajarish natijasi hisoblanuvchi omillar 

ta’sirini hisoblash formulasini qo‘llash, shuningdek, hisoblash uchun 

oldindan shakllantirilgan ishchi formulalardan foydalanish mumkin. 

Multiplikativ modellarda omillar ta’sirini hisoblash formulasi: 

 

U

U

 

 

=

=

 

 

x

x

*

*

y

y

 

  

∆

∆

U

U

x

x

 

 

=

=

 

 

∆

∆

x

x

*

*

y

y

0

0

 

 

+

+

 

 

∆

∆

x

x

*

*

∆

∆

y

y

 

 

/

/

 

 

2

2

 

 

;

; 

∆

∆

U

U

y

y

 

 

=

=

 

 

∆

∆

y

y

*

*

 

 

x

x

0

0

 

 

+

+

 

 

∆

∆

x

x

*

*

∆

∆

y

y

 

 

/

/

 

 

2

2

 

 

.

. 

43 

U

U

 

 

=

=

 

 

x

x

*

*

y

y

*

*

z

z

 

  

∆

∆

U

U

x

x

 

 

=

=

 

 

1

1

/

/

2

2

∆

∆

x

x

*

*

(

(

y

y

1

1

*

*

z

z

0

0

 

 

+

+

 

 

y

y

0

0

*

*

z

z

1

1

)

)

 

 

+

+

 

 

∆

∆

x

x

*

*

∆

∆

y

y

*

*

∆

∆

z

z

 

 

/

/

3

3

;

; 

∆

∆

U

U

y

y

 

 

=

=

1

1

/

/

2

2

∆

∆

y

y

*

*

(

(

x

x

1

1

*

*

z

z

0

0

 

 

+

+

 

 

x

x

0

0

*

*

z

z

1

1

)

)

 

 

+

+

 

 

∆

∆

x

x

*

*

∆

∆

y

y

*

*

∆

∆

z

z

 

 

/

/

3

3

;

; 

∆

∆

U

U

z

z

 

 

=

=

 

 

1

1

/

/

2

2

∆

∆

z

z

*

*

(

(

x

x

1

1

*

*

y

y

0

0

 

 

+

+

 

 

x

x

0

0

*

*

y

y

1

1

)

)

 

 

+

+

 

 

∆

∆

x

x

*

*

∆

∆

y

y

*

*

∆

∆

z

z

 

 

/

/

3

3

.

. 

U

U

 

 

=

=

 

 

x

x

*

*

y

y

*

*

z

z

*

*

q

q

 

  

∆

∆

U

U

x

x

=

=

1

1

/

/

6

6

∆

∆

x

x

*

*

[

[

3

3

q

q

0

0

*

*

y

y

0

0

*

*

z

z

0

0

+

+

y

y

1

1

*

*

q

q

0

0

(

(

z

z

1

1

+

+

∆

∆

z

z

)

)

+

+

q

q

1

1

*

*

z

z

0

0

(

(

y

y

1

1

+

+

∆

∆

y

y

)

)

+

+

z

z

1

1

*

*

y

y

0

0

(

(

q

q

1

1

+

+

∆

∆

q

q

)

)

]

]

 

 

+

+

 

 

∆

∆

x

x

*

*

∆

∆

y

y

*

*

∆

∆

z

z

*

*

∆

∆

q

q

 

 

/

/

 

 

4

4

;

; 

∆

∆

U

U

y

y

=

=

1

1

/

/

6

6

∆

∆

y

y

*

*

[

[

3

3

q

q

0

0

*

*

x

x

0

0

*

*

z

z

0

0

+

+

x

x

1

1

*

*

q

q

0

0

(

(

z

z

1

1

+

+

∆

∆

z

z

)

)

+

+

q

q

1

1

*

*

z

z

0

0

(

(

x

x

1

1

+

+

∆

∆

x

x

)

)

+

+

z

z

1

1

*

*

x

x

0

0

(

(

q

q

1

1

+

+

∆

∆

q

q

)

)

]

]

 

 

+

+

 

 

∆

∆

x

x

*

*

∆

∆

y

y

*

*

∆

∆

z

z

*

*

∆

∆

q

q

 

 

/

/

 

 

4

4

;

; 

∆

∆

U

U

z

z

=

=

1

1

/

/

6

6

∆

∆

z

z

*

*

[

[

3

3

q

q

0

0

*

*

x

x

0

0

*

*

y

y

0

0

+

+

x

x

0

0

*

*

q

q

1

1

(

(

y

y

1

1

+

+

∆

∆

y

y

)

)

+

+

y

y

1

1

*

*

q

q

0

0

(

(

x

x

1

1

+

+

∆

∆

x

x

)

)

+

+

x

x

1

1

*

*

y

y

0

0

(

(

q

q

1

1

+

+

∆

∆

q

q

)

)

]

]

 

 

+

+

 

 

∆

∆

x

x

*

*

∆

∆

y

y

*

*

∆

∆

z

z

*

*

∆

∆

q

q

 

 

/

/

 

 

4

4

;

; 

∆

∆

U

U

q

q

=

=

1

1

/

/

6

6

∆

∆

q

q

*

*

[

[

3

3

z

z

0

0

*

*

x

x

0

0

*

*

y

y

0

0

+

+

x

x

0

0

*

*

z

z

1

1

(

(

y

y

1

1

+

+

∆

∆

y

y

)

)

+

+

y

y

1

1

*

*

z

z

0

0

(

(

x

x

1

1

+

+

∆

∆

x

x

)

)

+

+

x

x

1

1

*

*

y

y

0

0

 

 

(

(

z

z

1

1

+

+

∆

∆

z

z

)

)

]

]

 

 

+

+

 

 

∆

∆

x

x

*

*

∆

∆

y

y

*

*

∆

∆

z

z

*

*

∆

∆

q

q

 

 

/

/

 

 

4

4

.

. 

 

Demak, ko‘rib turganimizdek, integral usuli - biron bir ko‘rsat-

kichga omillar ta’sirini aniqlashda qo‘llaniladi. Xo‘jalik faoliyatini 

o‘rganishda voqelikni tashkil etuvchi omillar va ularga ta’sir etuvchi 

sabablar o‘zgarib turadi. Tahlil jarayonida ularning bir-biri bilan 

bog‘liqlikda ekanligi e’tiborga olinishi lozim. Iqtisodiy hodisalarni 

o‘rganish va ularga baho berishda ko‘rsatkichning o‘zgarishiga ikkita 

va undan ortiq omillarni ta’sir etishini hisoblashda integral usuli 

ko‘proq qo‘llaniladi. Bu usulning mazmunini quyidagi misol orqali 

ko‘rib chiqamiz (2.8-jadval).  

 

2.8-jadval