Toshkent moliya instituti iqtisodiy tahlil
Mahsulot hajmiga mehnat omillari ta’sirining tahlili
Download 1.54 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiy tahlil
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ko‘rsatkich Bazis davr Hisobot davri
- Ko‘rsatkich Shartli belgi Hisobot yili uchun reja Hisobot yili uchun
- Tahlil obyektlari Mahsulot ishlab chiqarish hajmi ko‘rsatkichlari Mahsulot ishlab
- Ishlab chiqarish maromiyligi Mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish zaxiralari
- 3.2. Ishlab chiqarish rejasi bajarilishi va dinamikasi tahlili
- Ishlab chiqarish dinamikasi tahlili Ishlab chiqarishning o‘sish sur’ati, % Yil
|
Mahsulot hajmiga mehnat omillari ta’sirining tahlili № Ko‘rsatkichlar Belgi Biznes reja Haqiqat Farqi ( +;-) 1 Xodimlarning ro‘yxat bo‘yicha o‘rtacha soni, kishi X 100 110 +10 2 Har bir xodimga to‘g‘ri keladigan ish kuni, kun K 280 275 -5 3 Xodimlarning o‘rtacha bir kunlik mehnat unumdorligi, so‘m Mu 17500 18100 +600 4 Mahsulot hajmi, ming so‘m Mh 490000 547525 +57525
Jadval ma’lumotlari asosida mahsulot hajmiga mehnat omillari ta’sirini integral usuli yordamida aniqlaymiz.
. = Мх
К Х ∗ ∗ 44 ( ) ( ) ( ) 1 0 0 1 1 1 10
2 3 2 1 275 17500 280 18100 10 5 600 49392,5. 3 Х Мх Х К Му К Му Х К Му Δ = Δ ∗ ∗ + ∗ + Δ ∗Δ ∗Δ = ∗
∗ ∗ + ∗ + ∗ ∗ − ∗ = (
( ) ( ) ( ) 1 0 0 1 5 1 1
2 3 2 1 100 17500 110 18100 10 5 600
9347,5. 3
Мх К Х Му Х Му Х К Му − Δ = Δ ∗ ∗ + ∗ + Δ ∗Δ ∗Δ = ∗
∗ + ∗ + ∗ ∗ − ∗ = −
( ) ( ) ( ) 1 0 0 1 1 1 600
2 3 2 1 110 280 100 275 10 5 600 17480. 3 Му Мх Му Х К Х К Х К Му Δ = Δ ∗ ∗ + ∗ + Δ ∗Δ ∗Δ = ∗
∗ + ∗ + ∗ ∗ − ∗ =
49392,5 - 9347,5 17480 57525. Х К Му Мх Мх Мх Мх Δ = Δ + Δ + Δ
= + = O‘rganilayotgan korxonada xodimlarning ro‘yxatdagi o‘rtacha sonining 10 kishiga ortishi mahsulot hajmining 49392,5 ming so‘mga o‘sishiga olib kelgan. O‘rtacha ish kunlarining rejaga nisbatan 5 kunga qisqarishi mahsulot hajmining 9347,5 ming so‘mga qisqarishiga olib kelgan. Shunga qaramasdan, xodimlarning bir kunlik mehnat unumining 600 so‘mga oshishi hisobiga mahsulot hajmi 17480 ming so‘mga ko‘paygan. Har uchala omil ta’sirida mahsulot hajmi 57525 ming so‘mga oshganligini ijobiy baholash mumkin. Yo‘qotilgan ish kunlari korxona tomonidan foydalanilmagan ichki imkoniyat sifatida qaraladi. Karrali va aralash modellarda omillar ta’sirini hisoblash formulasi: U U
= =
x x
/ /
y y
∆ ∆ U U x x
= =
∆ ∆ x x
/ /
∆ ∆ y y
* * l l n n
y y 1 1
/ /
y y 0 0
∆ ∆ U U y y
= =
∆ ∆ U U
- -
∆ ∆ U U x x
U U
= =
x x
/ /
( ( y y + + z z ) )
∆ ∆ U U x x
= =
[ [ ∆ ∆ x x / / ( ( ∆ ∆ y y + +
∆ ∆ z z ) ) ] ]
* *
l l n n
( ( y y 1 1 + +
z z 1 1
) ) / / ( ( y y 0 0 + +
z z 0 0 ) ) ∆ ∆ U U y y
= =
[ [ ( ( ∆ ∆ U U
- -
∆ ∆ U U x x
) )
/ /
( ( ∆ ∆ y y + +
∆ ∆ z z ) ) ] ]
* *
∆ ∆ y y
∆ ∆ U U z z
= =
[ [ ( ( ∆ ∆ U U
- -
∆ ∆ U U x x
) )
/ /
( ( ∆ ∆ y y + +
∆ ∆ z z ) )
] ] * *
∆ ∆ z z
Usulning muhim xususiyati shundaki, u omillar tizimi modeliga kiruvchi elementlar miqdori va ularning o‘rtasidagi aloqa shaklidan qat’iy nazar turli vazifalarni yechish uchun umumiy yondashuvni yuzaga keltiradi. 45 Nazorat savollari 1. Iqtisodiy tahlil metodlarini ta’riflang. 2. Materialistik dialektikaning umumiy metodini batafsil tavsiflang. Uning asosiy elementlarini sanab bering. 3. Umumiy ko‘rinishdagi dialektik metod ta’riflaridan foydalangan holda iqtisodiy tahlil metodlarining asosiy xususiyatlarini sanab bering. 4. Tahlil usullari va uslublarini tasniflash asosida qanday tamoyillar yotadi? 5. Omilli tahlil deganda nima tushuniladi? 6. Omillar qanday tasnifiy belgilar asosida guruhlanadi? 7. Iqtisodiy tahlilda taqqoslash usuli qanday o‘rin tutadi? 8. Ko‘rsatkichlarni taqqoslama ko‘rinishga keltirishning asosiy usullarini sanab bering. 9. Nisbiy miqdorlarning asosiy turlarini tavsiflang. 10. O‘rtacha miqdorning keng tarqalgan ko‘rinishlarini ayting. 11. Tipologik, tuzilmaviy va analitik guruhlash nimaga mo‘ljallangan? 12. Iqtisodiy tahlilda balans usuli nima maqsadda qo‘llaniladi? 13. Zanjirli o‘rin almashtirish, mutlaq farqlar, nisbiy farqlar, integral usullari mohiyati, qo‘llanish sohasi va ularda hisoblash jarayonlarini tavsiflang. 14. Integral usul afzalliklarini tavsiflang. 1. Keltirilgan ma’lumotlar asosida mahsulot hajmiga ta’sir qiluvchi omillarni barcha mumkin bo‘lgan usullarda hisoblang:
Bazis davr Hisobot davri Mahsulot ishlab chiqarish hajmi, ming so‘m. 4800 5920
Xodimlar soni 15
16 Bir ishchining ishlab chiqarishi, ming so‘m. 320 370
2. Integral usulni qo‘llagan holda mahsulot hajmiga ishlab chiqa- rish fondlaridan foydalanish ta’sirini tahlil qiling.
Mahsulot hajmi, ming so‘m. V 42820
44575 Asosiy ishlab chiqarish fondlarining o‘rtacha yillik qiymati, ming so‘m. AIChF 46005 46890 Fond qaytimi Fq ?
46 3. Keltirilgan ma’lumotlar asosida mahsulot hajmiga ishchilarning bir soatlik mehnat unumdorligi, ish kunining o‘rtacha davomiyligi, bir ishchi tomonidan ishlangan kunlarning o‘rtacha soni va ishlovchilar tarkibida ishchilar salmog‘i o‘zgarishining ta’sirini tahlil qiling:
belgi Hisobot yili uchun reja Hisobot yili uchun haqiqatda Mahsulot (ish, xizmat) hajmi, ming so‘m. V 848500 877780 Sanoat ishlab chiqarish xodimlari soni Xs 4657
4598 shu jumladan, ishchilar soni Is 3394 3353
Yil davomida barcha ishchilar tomonidan ishlangan kunlar miqdori Ik 818632,8 780913,7 Yil davomida barcha ishchilar tomonidan ishlangan soatlar miqdori kishi-soat 6219196,7 6383698,5
4. Yuqoridagi jadval ma’lumotlari asosida xodimlar soni va mehnat unumdorligining mahsulot hajmi o‘zgarishiga ta’sirini indeks usulda hisoblang. 47 III bob. MAHSULOT(ISH, XIZMAT)LAR ISHLAB CHIQARISH VA SOTISH HAJMINING TAHLILI 3.1. Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmi tahlilining mazmuni va vazifalari
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi – korxonalar faoliyatini tavsif- lovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biri sanaladi. Mahsulot sotish hajmi uning miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Mahsulot ishlab chiqarish hajmiga, shuningdek, tannarx darajasi, foyda miqdori, rentabellik darajasi, korxonaning moliyaviy ahvoli, uning to‘lov qobiliyati va boshqa iqtisodiy ko‘rsatkichlar bog‘liq bo‘ladi. Mahsulot ishlab chiqarish tahlilining maqsadi raqobatchilarga nisbatan mahsulot sotish hajmini oshirish yo‘llarini topish, ishlab chiqarish quvvatlaridan maksimal darajada foydalangan holda bozordagi ulushni kengaytirish va buning natijasi sifatida – korxona foydasini oshirish hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarishni kompleks maqsadli tahlil qilishning asosiy vazifasi korxonaning raqobat pozitsiyasini va bozor konyunkturasi o‘zgarganda resurslar bilan o‘zgaruvchan manyovr qilish qobiliyatini tahlil qilish hisoblanadi. Mazkur umumiy vazifa quyidagi xususiy analitik vazifalarni hal qilish yo‘li bilan bajariladi: • Mahsulot ishlab chiqarishning prognoz hajmi bajarilishi va dinamikasi o‘zgarishi ustidan tizimli nazorat; • Hajm bo‘yicha bitimlar bajarilishini baholash, yetkazib berishlar maromiyligi, mahsulotlar butligi; • Mahsulot ishlab chiqarish hajmiga omillar ta’sirini aniqlash; • obyektiv va subyektiv omillarni hisobga olgan holda mahsulot ishlab chiqarishni oshirish imkoniyatlaridan foydalanish bo‘yicha korxona faoliyatini baholash; • Mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish bo‘yicha aniqlangan zaxiralarni o‘zlashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish. Ishlab chiqarish hajmini o‘rganish ish faolligining muayyan diapazonida, ya’ni relevant qator taqdim etuvchi min-max chegarasida
48 amalga oshiriladi. Tahlil nafaqat mutlaq min-max chegarasida, balki o‘zgarmas doimiy xarajatlar chegarasida ham amalga oshirilishi mumkin. Relevant qator minimal mumkin, maksimal mumkin, optimal va haqiqatdagi mahsulot ishlab chiqarish hajmini tashkil qiladi.
3.1-chizma. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi tahlili obyektlari
Mahsulot ishlab chiqarishning minimal hajmi –mavjud ishlab chi- qarish shart-sharoitlari hamda mahsulot uchun narxlarda daromadlar va xarajatlar tengligiga erishiladigan hajm hisoblanadi. Maksimal hajm ishlab chiqarish omillarining maksimal yukla- masini ta’minlaydi. Optimal sifatida shunday ishlab chiqarish hajmi e’tirof etiladiki, bunda mavjud ishlab chiqarish shart-sharoitida muayyan narx diapazonida maksimal foyda olish ta’minlanadi. Optimallashtirish
49 vazifasi amaliydan ko‘ra ko‘proq nazariy sanalsa-da, biroq mahsulot ishlab chiqarishni rejalashtirishda bilish zarur bo‘lgan mo‘ljal hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlili uchun axborot
sifatida tashkilotlar biznes-rejasi, operativ reja-grafiklar, 1- S shakli (yillik) - “Sanoat mahsuloti ishlab chiqarish to‘g‘risida”, 1-S shakliga ilova - “Sanoat korxonalarining 2017 yilda mahsulot yetkazib berish va moddiy resurslarni olishga shartnomalar tuzishining borishi yuzasidan so‘rov”, 1-korxona shakli - “Tashkilot xo‘jalik faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlari to‘g‘risida”, 2-shakl - “Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot”, Tayyor mahsulot harakati haqida ma’lumotnoma va birlamchi hisobga olishning ayrim ma’lumotlari hamda mahsulot yetkazib berish bo‘yicha shartnomalardan foydalaniladi.
Korxona tomonidan ishlab chiqilgan mahsulot natural, shartli- natural va qiymat ko‘rsatkichlari yordamida o‘lchanadi. Natural ko‘rsatkichlar tahlil uchun qulay va korxona tomonidan bajarilgan ishlar hajmini nisbatan aniq tavsiflaydi. Lekin natural ko‘rsatkichlar qo‘llanilishi chegaralangan, chunki aksariyat korxonalar bir emas, balki bir necha turdagi mahsulotlar tayyorlaydi, bu esa turli mahsulotlarni jamlashni istisno etadi. Natural ko‘rsatkichlarni qo‘llash cheklanganligi shartli-natural ko‘rsatkichlar paydo bo‘lishiga olib keldi. Masalan, yigirish ishlab chiqarishida mahsulotlar hisobi kilo- nomerlarda, to‘qimachilik ishlab chiqarishida – hisob kalavada olib boriladi va hokazo. Tahlilda qiymat ko‘rsatkichlardan yalpi va tovar mahsulotlari ko‘proq qo‘llaniladi, ular mahsulot ishlab chiqarish hajmining bajarilish darajasini tavsiflaydi. Yalpi mahsulot tarkibiga asosiy va qo‘shimcha sexlar tomonidan ishlab chiqilgan tayyor mahsulotlar, o‘zlari ishlab chiqargan yarimfabrikatlar, tashqariga chiqarilgan sanoat xarakteridagi ish va xizmatlar, o‘z asbob-uskunalarini kapital ta’mirlash, tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlari o‘zgarishi, maxsus mo‘ljallangan instrumentlar va o‘z ishlab chiqarishidagi yarimfabrikatlar kiritiladi. Yalpi mahsulotdan farqli o‘laroq, tovar mahsulotlar tarkibiga buyurtmachilar xomashyosi qiymati va tugallanmagan ishlab chiqarish
50 qoldiqlari o‘zgarishi, o‘z ishlab chiqarishidagi yarimfabrikatlar va instrumentlar kiritilmaydi. Tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlari o‘sishi yoki kamayishi faqatgina korxonalar qatorida va ishlab chiqarishning uzoq tsikli bilan hisobga olinadi. Tahlil mahsulot ishlab chiqarish dinamikasini o‘rganish, bazis va zanjirli o‘sish sur’ati hamda ko‘payishni hisoblash bilan boshlanadi. Bunda mahsulot ishlab chiqarish hajmi taqqoslama narxlarda ifodalanishi lozim, uning asosi sifatida esa bazis davr narxlari qabul qilinadi. Masalan, i-davrda mahsulot ishlab chiqarish hajmini bazis davr narxida aniqlash uchun uning miqdorini n oldingi davrlar uchun narxlar indeksi ko‘paytmasiga bo‘lish lozim: 215000:1,30=165384; 220000 : (1,35*1,30)=125356 va hokazo. O‘sishning bazis sur’ati har bir keyingi darajani dinamik qatorning birinchi yiliga nisbati bilan, zanjirli sur’ati – oldingi yilga nisbati bilan aniqlanadi.
2011 200 000 1,0 200 000 100 100
2012 215 000
1,30 165384 82,7
82,7 2013 220 000 1,35 125356 62,6 75,8
2014 339150 1,20 209352 104,6 167,0
2015 336006 1,10 254550 127,3 127,6
3.1-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, dastlabki ikki yil mahsulot ishlab chiqarishja inqiroz sodir bo‘lgan, keyingi yillarda esa biroz o‘sish qayd qilingan. Yakunda 4 yilda ishlab chiqarish hajmi 27,3 % ga o‘sgan. Keyingi tahlillarda o‘rtacha geometrik yoki o‘rtacha arifmetik tortilgan bo‘yicha aniqlanadigan mahsulot o‘sishining o‘rtacha yillik sur’ati aniqlanadi. Uning o‘rtacha geometrigini hisoblaymiz: 1 4
2 3 4 5 4 * * * * 1,0*0,827 *0,758*1,670*1, 276 1,335 1,074=107,4%. n T T T T T T − = = = = =
51 Demak, mahsulot ishlab chiqarish o‘sishining o‘rtacha yillik sur’ati 7,4% ni tashkil qiladi. Mahsulot ishlab chiqarish dinamikasini o‘rgangandan so‘ng 1-S shakli (yillik) - “Sanoat mahsuloti ishlab chiqarish to‘g‘risida” hisobot shakli ma’lumotlari bo‘yicha taqqoslama narxlarda mahsulot (ish, xizmat) hajmi bajarilishini baholash zarur. Ushbu hisobot shaklida mahsulot (ish, xizmat) hajmi quyidagicha aks ettiriladi: a) taqqoslama ulgurji narxlarda; b) hisobot davrining amaldagi narxlarida. Taqqoslama narxlar mahsulot ishlab chiqarish o‘sishi sur’ati va reja bajarilishini aniqlash uchun zarur. 3.2-jadval ko‘rsatkichlari korxona mahsulot ishlab chiqarish hajmi rejasini uddalaganligidan darak beradi. mahsulot (ish, xizmat) hajmi rejasi taqqoslama narxlarda 34162 ming so‘mga yoki 15,50% ga ortig‘i bilan bajarilgan, oldingi yilga nisbatan o‘sish 45198 ming so‘m yoki 21,59% ga teng. Mavjud narxlarda mahsulot o‘sishi 18,82 % ni tashkil qiladi.
3.2-jadval Mahsulot ishlab chiqarish rejasi bajarilishi va dinamikasi tahlili Hisobot yili Og‘ish rejadan o‘tgan yildan Ko‘rsatkichlar O‘tgan yil reja haq. summa, ming so‘m % da summa, ming so‘m % da A 1 2 3 4 5 6 7 Korxonaning ulgurji narxla- rida mahsulot (ish, xizmat) hajmi:
- taqqoslama narxlarda 209352 220388 254550 +34162 +15,50 +45198
+21,59 - hisobot yili- ning amaldagi narxlarida 229243 237940 272389 +34448 +14,48
+43146 +18,82
Mahsulot ishlab chiqarish hajmining qiymat va natural ko‘rsat- kichlari o‘sish sur’atlarini taqqoslash muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda quyidagi variantlar ehtimol tutiladi: 52 – qiymat ko‘rsatkichlarning o‘sish sur’ati natural ko‘rsatkichlarga nisbatan yuqori – mahsulot hajmining o‘zgarishi asosan narx o‘sishi bilan shartlangan; – natural ko‘rsatkichlar o‘sish sur’ati qiymat ko‘rsatkichlariga ni- sbatan yuqori – mahsulot hajmining o‘zgarishi mahsulotning jismoniy hajmi o‘sishi bilan vujudga kelgan.
Download 1.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|