Toshkent moliya instituti iqtisodiy tahlil
Mahsulotni sotishdan tushumni shakllantirish omillari
Download 1.54 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiy tahlil
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mahsulot sotish hajmining omilli tahlili sxemasi
- Mahsulot sotish hajmiga ta’sir qiluvchi omillar tahlili (ming so‘mda) Hisobot yili № Ko‘rsatkich
- Sotish hajmiga ta’sir qiluvchi omillar tahlili natijalarini umumlashtirish № Omillar Summa, ming so‘m
- 3.9. Mahsulotlar yetkazib berish bo‘yicha shartnoma majburiyatlari tahlili
- Mahsulot yetkazib berish bo‘yicha shartnoma majburiyatlarining bajarilishi, ming so‘m Reja bo‘yicha
- Umuman korxona bo‘yicha shartnoma majburiyatlari bajarilishi quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi (ming so‘mda) № Ko‘rsatkich
- 3.10. Mahsulot sifati tahlili
- Bilvosita ko‘rsatkichlar
|
3.7. Mahsulotni sotishdan tushumni shakllantirish omillari Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan tushum tashkilotning ishlab chiqarish tsikli yakunlanganligi, ishlab chiqarishga bo‘naklangan tashkilot mablag‘larining pul shaklida qaytganligi va barcha mablag‘larning yangi tsikli boshlanganligini tavsiflaydi. Mahsulot sotish hajmidagi o‘zgarishlar tashkilotlar faoliyatining moliyaviy natijalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Sotishdan tushumlar o‘zgarishi shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadigan omillar sirasiga quyidagilar kiritiladi: – sotish hajmi o‘zgarishi; – sotilgan mahsulotning chiqarish narxi o‘zgarishi; - sotish tarkibi o‘zgarishi. 62 Sotishdan tushumlarning umumiy o‘zgarishi quyidagi tarzda omilli og‘ishlar miqdori ko‘rinishida tasvirlanishi mumkin: 1 0 . q p c T T T T T T Δ = −
= Δ + Δ + Δ
Bu yerda 1
– hisobot yilidagi tushum; 0
– bazis yildagi tushum;
Δ – sotish hajmi o‘zgarishi natijasida og‘ish; c T Δ – sotish tarkibi o‘zgarishi natijasida og‘ish; p T Δ - sotilgan mahsulotning chiqarish narxi o‘zgarishi natijasida og‘ish. Bunda tushumni (T) sotish narxining (r) sotish hajmiga (q) ko‘paytmasi sifatida tasavvur qilamiz. Bunda bazis yildagi tushum quyidagiga teng bo‘ladi: . *
0 0
p T =
Joriy yildagi tushum esa: . * 1 1 1 q p T =
Bu yerda 0 , p 1
– bazis va joriy yildagi sotish narxi; 0
, 1
– bazis va joriy yildagi sotish hajmi. Bundan kelib chiqqan holda sotish hajmi o‘zgarishining (o‘zgarmas narxlar holatida) tushum o‘zgarishiga ta’sirini hisoblash quyidagicha bajariladi:
.
) ( * * 0 0 1 0 0 0 1 0 1 q p q q p q p q p T q Δ = − = − = Δ
Sotish narxi o‘zgarishining (o‘zgarmas hajmda) tushum o‘zgarishiga ta’sirini hisoblash quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: . *
( * * 0 0 1 0 0 0 0 1 1 p q p p q q p q p T p Δ = − = − = Δ
Tahlil jarayonida sotish tarkibining o‘zgarishi kabi omillar ta’siri ham aniqlanadi. Bunda alohida assortiment pozitsiyalarning bazis va tahlil davrida sotishning umumiy hajmidagi ulushi belgilanadi, keyin esa strukturaviy o‘zgarishlarning umumiy sotish hajmiga ta’siri hisob- lanadi. Sotilgan mahsulot assortimenti o‘zgarishi natijasida olinmay qolgan tushum – salbiy, rejadan tashqari tushum ijobiy baholanadi. 63 Yanada batafsil tahlilda strukturaviy o‘zgarishlarning yanada aniqroq bahosi talab qilinadi.
Mahsulot sotish tahlili har oy, chorak, yarim yil va yil uchun o‘tka- ziladi. Bu jarayonda uning haqiqatdagi ma’lumotlari rejaviy, oldingi davrlar bilan taqqoslanadi, rejaning bajarilish foizi, rejadan mutlaq og‘ish, tahlil davridagi o‘sish sur’ati va ko‘payish, ko‘payishning bir foizi uchun mutlaq qiymat hisoblanadi. Baholash jarayonida farq kuzatilgan assortiment pozitsiyalarini ajratish zarur: – haqiqatda ishlab chiqarish hajmining reja bilan farqi, shu sababli mahsulot sotish hajmi bo‘yicha shartnoma majburiyatlari bajarilmagan; – haqiqatda ishlab chiqarish hajmining rejalangan sotish hajmi bilan farqi, shu sababga ko‘ra korxonada sotilmagan mahsulotlarning me’yoridan ortiqcha zaxiralari to‘planib qolgan. Analitik ishlarni amalga oshirish jarayonida ushbu vaziyatlarning tashkilot uchun oqibatlari baholanadi. Birinchi holatda – bu shartnoma majburiyatlari buzilganligi uchun jarima sanksiyalari, ikkinchisida – mavjud me’yoridan ortiqcha zaxiralar bilan bog‘liq xarajatlarning yuzaga kelishi: ombor xarajatlari, mulk solig‘i oshishi, aylanma mablag‘lar aylanuvchanligi sekinlashuvi, kapitalning zaxiralarda qotib qolishi va boshqalar.
Mahsulot sotish hajmining o‘zgarishi 2. Tahlil davri boshi va oxiri uchun jo‘natilgan tovarlar qoldig‘i o‘zgarishi 2.1 Muddati kelmagan to‘lovlar muddatlari. 2.2 Xaridorlar tomonidan o‘z muddatida to‘lanmagan. 2.3. Xaridorlarning ishonchnoma asosida saqlashida bo‘lganlar. 1.Mahsulotlarni jo‘natish o‘zgarishi 1.1 Yil boshi uchun tayyor mahsulot qoldig‘i o‘zgarishi. 1.2 Tovar mahsulotlar ishlab chiqarish o‘zgarishi 1.3 Yil oxiri uchun tayyor mahsulot qoldig‘i o‘zgarishi. 64 Quyida ishlab chiqarish hajmi ko‘rsatkichlari, ombordagi mahsulot qoldiqlarini sotish va dinamikasining qiyosiy tahlili tovar balansi doirasida amalga oshiriladi. Mahsulot sotish tahlilining ikki variantini qo‘llash mumkin. Agar tashkilot tushumi tovar mahsulotlar jo‘natilishi bilan aniqlansa, u holda tovar mahsulotlar balansi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: O yb + T = R + O yo . Bundan: R = O yb + T – O yo
Agar tushum jo‘natilgan mahsulot to‘lovi amalga oshirilgandan so‘ng aniqlansa, u holda tovar balansini quyidagicha yozish mumkin:
O yb + T + OT yb = Z + OT yo + O
yo .
R = O yb + T + OT yb – OT
yo – O
yo . Bu yerda O yb , O
yo – davr boshi va oxiri uchun omborlardagi tayyor mahsulot qoldig‘i; T – tovar mahsulotlar ishlab chiqarish; R –hisobot davrida mahsulot sotish hajmi; OT yb , OT yo – davr boshi va oxiri uchun xaridorlar tomonidan to‘lanmagan jo‘natilgan mahsulot qoldig‘i. Mazkur omillarning mahsulot sotish hajmiga ta’sirini hisoblash omilli ko‘rsatkichlarning haqiqatdagi darajasini rejaviy bilan taqqoslash va ularning har biri uchun mutlaq hamda nisbiy o‘sishlarni hisoblab chiqarish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
3.6-jadval Mahsulot sotish hajmiga ta’sir qiluvchi omillar tahlili (ming so‘mda) Hisobot yili № Ko‘rsatkich Shartli belgi reja haq. Rejadan og‘ish Sotish hajmiga ta’sir 1 Yil boshida tayyor mahsulot qoldig‘i Q yb
16166 25352 +9186 +9186
2 Tovar mahsulot ishlab chiqarish T 268682 281126 +12444 +12444 3 Yil oxirida tayyor mahsulot qoldig‘i Q yo 24394 26098 +1704 -1704
4 Mahsulot sotish (moddalar:1+2-3) R 260454 280380 +19926
X
65 Bizning misolimizda mahsulot sotish rejasi 19926 ming so‘mga yoki 7,6% ziyod bajarilgan (19926 *100 : 260454). Ulardan 9186 ming so‘m yil boshi uchun tayyor mahsulot qoldiqlari ortishi ulushiga to‘g‘ri keladi. Tovar mahsulotlarni rejadan tashqari ishlab chiqarish 12444 ming so‘mni tashkil qiladi va sotish ham xuddi shu miqdorga ortgan. Biroq tayyor mahsulot qoldiqlarining rejadan tashqari o‘sishi yil oxirida sotish hajmining 1704 ming so‘mga kamayishiga olib keldi. 3.7-jadval Sotish hajmiga ta’sir qiluvchi omillar tahlili natijalarini umumlashtirish № Omillar Summa, ming so‘m Rejaga nisbatan foizda 1. Yil boshi uchun tayyor mahsulot qoldig‘ining ortishi +9186 +3,5 2. Tovar mahsulotni rejadan tashqari ishlab chiqarish +12444 +4,7 3. Yil oxiri uchun tayyor mahsulot qoldig‘ining ortishi -1704 -0,6 ∑ Jami +19926 +7,6
Hisoblashni tekshirish: +9186 +12444 -1704= +19926 ming so‘m; +3,5 +4,7 -0,6 = +7,6%. Tahlil jarayonida omborlarda rejadan tashqari qoldiqlar vujudga kelishi, xaridorlar tomonidan mahsulotlar uchun o‘z vaqtida to‘lovlar amalga oshirilmasligining sabablarini aniqlash va mahsulot sotish hamda tushum olishni jadallashtirish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar ishlab chiqish zarur.
majburiyatlari tahlili Yetkazib berish bo‘yicha shartnoma majburiyatlari bajarilishini hisobga olgan holda sotish ko‘rsatkichlarini amaliyotda qo‘llash juda muhim ahamiyatga ega, chunki korxona rahbariyatining ishlab chiqa- rilayotgan mahsulotning natural-moddiy tarkibi va uning xaridorlar bilan shartnomalarda nazarda tutilgan talablarga mutanosibligiga e’ti- borini kuchaytiradi. Pul muomalasini tartibga solish uchun mahsulot sotishdan tushumlar miqdorini ham bilish lozim. 66 Mazkur ko‘rsatkich bo‘yicha reja bajarilishini baholashga o‘tishdan avval umumiy miqdor va mahsulotlar assortimenti bo‘yicha sotish rejasining yil boshi va oxiri uchun sotilmay qolgan tayyor mahsulot qoldiqlari hamda tovar mahsulotlar ishlab chiqarish rejasi bilan muvofiqligini, shuningdek, rejaviy sotish hajmining xaridorlar bilan shartnomalar orqali ta’minlanganligini tekshirish zarur. Amali- yotda shartonmalarning umumiy summasi sotish rejasidan kam bo‘lgan, ya’ni rejalashtirilayotgan sotish ta’minlanmagan holat uchrab turadi. Mahsulotlarning rejalashtirilgan natural-moddiy tarkibi bilan shartnomalar va ularga ilova qilingan spetsifikatsiyalarda qayd qilingan xaridorlar buyurtmalari o‘rtasida tafovut undan ham ko‘proq kuzatiladi. Bundan tashqari, yil boshi va oxiri uchun sotilmay qolgan tayyor mahsulot qoldiqlari sotshini rejalashtirishda taxminan hisoblanadi, chunki yil boshi uchun ushbu qoldiqlar haqida hisobot ma’lumotlari mavjud bo‘lmaydi (kelgusi yil rejasi hisobot yili yakunlangunga qadar ishlab chiqiladi). Shu sababli mahsulotlarning rejaviy balansi real bo‘lmasligi mumkin. Yil boshi uchun balans bo‘yicha sotilmay qolgan tayyor mahsulot qoldiqlarini aniqlash uchun ularning sotish hajmining rejaviy hisoblashlari uchun qabul qilingan miqdori bilan taqqoslanadi. Tekshirish natijalari bo‘yicha zaruratga ko‘ra sotishning rejalashtirilgan umumiy hajmiga o‘zgartirishlar kiritiladi. Mahsulotning natural-moddiy tarkibi bo‘yicha xaridorlar bilan shartnomalarga sotish rejasi mutanosibligiga oid yanada batafsil tahlil rejalashtirilgan ishlab chiqarish assortimenti va yil boshi va oxiri uchun sotilmay qolgan tayyor mahsulot qoldiqlari haqida ma’lumotlar jalb qilinishini taqozo etadi. Sotish rejasi asoslanganligi va realligi tekshirilgandan so‘ng uning bajarilishini baholashga o‘tish talab qilinadi. Mahsulotlar yetkazib berish bo‘yicha shartnoma majburiyatlari bajarilishi quydagi formula bo‘yicha aniqlanadi (foizlarda): ( )
0 : 100%. Kn N Nn N = − ∗
Bu yerda Kn – shartnoma majburiyatlari rejasi bajarilishi foizi, %; N 0 – tuzilgan shartnomalar uchun rejaviy mahsulot hajmi, ming so‘m;
so‘m.
67 Shartnomalar bo‘yicha rejaning bajarilmasligi korxona uchun tushum kamayishi, jarima sanksiyalari to‘lashga olib keladi. Bundan tashqari, raqobat sharoitida korxona mahsulot sotish bozorini yo‘qotishi mumkin, bu esa ishlab chiqarish tanazzuliga sabab bo‘ladi. Shartnoma majburiyatlari bajarilishi tahlili alohida shartnomalar, mahsulot turlari, yetkazib berish muddatlari kesimida tashkil etilishi lozim.
3.8-jadval Mahsulot yetkazib berish bo‘yicha shartnoma majburiyatlarining bajarilishi, ming so‘m Reja bo‘yicha shartnomalar tuzish uchun mahsulot ishlab chiqarish Shartnoma majburiyatlari bo‘yicha yetkazib berilmagan mahsulot Mahsulot yetkazib berish bo‘yicha shartnoma majburiyatlarining bajarilishi, % Hisobot davri hisobot oyi uchun yil boshidan buyon hisobot oyi uchun yil boshidan buyon hisobot oyi uchun yil boshidan buyon Yanvar
500 500
- - 100 100 Fevral
520 1020
100 100 Mart
520 1540
15 40
97,1 97,4
va boshqalar
Umuman korxona bo‘yicha shartnoma majburiyatlari bajarilishi quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi (ming so‘mda) № Ko‘rsatkich Hisobot yili uchun reja Hisobot yili uchun haqiqatda 1. Taqqoslama narxlarda sotish 260454 280380 2. Yetkazib berishlar bo‘yicha majburiyatlarning bajarilmasligi X 20950
3. Yetkazib berish bo‘yicha majburiyatlarni hisobga olgan holda mahsulot sotish hajmi X 239504 4. Sotish rejasining bajarilish foizi X 91,9
Bizning misolimizda umumiy hajm bo‘yicha mahsulot sotish rejasi 107,6% ga bajarilgan. Biroq mahsulot yetkazib berish bo‘yicha majburiyatlarni hisobga olgan holda reja 91,9% (239504 * 100 : 260454) ga bajarilib, yetkazib berish bo‘yicha majburiyatlar bajarilmasligi 20950 ming so‘mni tashkil qiladi. 68 Yetkazib berish bo‘yicha majburiyatlar hisobga olingan holda sotish hajmi 239504 ming so‘m (260454 – 20950). Yetkazib berishlar borishini tezkor tahlil qilish uchun axborot manbalari sifatida asosan operativ-texnik va statistik hisob ma’lumotlari, kuzatish materiallari xizmat qiladi. Buxgalteriya hisobi ham axborot manbasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin, lekin kechikuvchi xarakteri bilan bog‘liq ravishda ancha chegaralangan holda qo‘llaniladi. Axborot texnologiyalarini qo‘llash assortiment kesimida, shuningdek, yetkazib berishlar muddatlari bo‘yicha har bir oluvchi bo‘yicha jo‘natmalar haqida tezkor axborot olishga imkon beradi.
Hozirgi sharoitda zamonaviy turdagi mahsulotlarni zaruriy miq- dorda va yuqori sifatli ishlab chiqarish hal qiluvchi vazifalardan biri sanaladi. Mahsulot sifati – mahsulot sotish o‘sishiga imkon beruvchi asosiy omillardan biri bo‘lib, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va korxona- lar raqobatbardoshligining asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir.
– uning mo‘ljallanganligiga muvofiq muayyan ehtiyojni qondirish uchun yaroqliligini shartlovchi mahsulotlar xususiyatlari majmuyidir. Sanoatning turli tarmoqlari mahsulotlari o‘ziga xos sifat parametrlariga ega. Mashinasozlik milliy iqtisodiyot uchun yangi texnikalar yaratish va amaldagi texnikalarni rekonstruksiya qilishda yetakchi tarmoq hisoblanadi. Engil va oziq-ovqat sanoati tarmoqlarida sifatni tavsiflovchi belgilar tovarlarning iste’mol xususiyatlarini oshirish, masalan, matolar asilligi, bo‘yoq chidamliliigi, mahsulotlar mustahkamligi, kaloriyalilik va boshqalar hisoblanadi. Yangi mahsulot ishlab chiqarish hajmi texnik taraqqiyot darajasini tavsiflaydi. Tabiiyki, yangi mahsulotlar ishlab chiqarishning ilk davrida katta xarajatlarni talab qiladi, lekin bu loyiha quvvatlarini o‘zlashtirish, kelgusida seriyali yoki ommaviy ishlab chiqarish natijasida o‘zini qoplaydi. Tobora mahsulot tannarxi kamayib, mos ravishda uning ulgurji narxlari ham pasayadi. Bu ham ishlab chiqaruvchilar, ham iste’molchilar uchun foydali hisoblanadi.
69 Mahsulotlarning sifatini tashkil etuvchi bir yoki bir nechta xususiyatlarining miqdoriy tavsifi sifat ko‘rsatkichi, deb yuritiladi. Mahsulotlar sifat ko‘rsatkichining umumiy, individual va bilvosita ko‘rsatkichlari mavjud. Sifat ko‘rsatkichlari mahsulotlarning parametrik, iste’mol, texnologik dizayn xususiyatlarini, uning standart- ga muvofiqligi, ishonchliligi va chidamliligini tavsiflaydi.
turi va mo‘ljallanganligidan qat’iy nazar barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlar sifatini masalan, quyidagilarning ulushini tavsiflaydi: – umumiy ishlab chiqarishda yangi mahsulotlar ulushi; – sertifikatlangan va sertifikatlanmagan mahsulotlar ulushi; – xalqaro standartlarga javob beruvchi mahsulotlar ulushi; – eksport qilinayotgan, jumladan yuksak rivojlangan sanoat mamlakatlariga jo‘natilayotgan mahsulotlar va boshqalar. Mahsulot sifatining individual (yagona) ko‘rsatkichlari uning xossalaridan birini tavsiflaydi: – foydalilik (sut yog‘liligi, ko‘mirning yonuvchanligi, rudada temir miqdori, oziq-ovqat mahsulotlarida oqsil miqdori va boshqalar); – ishonchlilik (chidamlilik, ishda buzilmasligi); – konstruktorlik va texnologik qarorlar samaradorligini aks etti- ruvchi texnologiklik (mehnat sig‘imi, energiya sig‘imi va hokazo); – mahsulotlar estetikligi.
bular sifatsiz mahsulotlar uchun jari- malar, yaroqsizga chiqarilgan mahsulotlarning hajmi va ulushi, rekla- ma qilingan mahsulotlar ulushi, yaroqsizga chiqarishdan yo‘qotishlar va boshqalar. Mahsulot sifatini tahlil qilish asosida quyidagi vazifalar hal qili- nadi: – mahsulotlarning texnik darajasi baholanadi; – bazaviy va nazariy mumkin bo‘lgan darajaga nisbatan alohida mahsulotlar bo‘yicha ushbu darajaning og‘ishi aniqlanadi; – tayyorlash va yetkazib berish sifatini tavsiflovchi parametrlar bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarish tarkibi tahlil qilinadi; – mahsulotlar texnik darajasini sekinlashtiruvchi omillar aniqla- nadi;
– mahsulot sifatini oshirish, yaroqsiz mahsulot ishlab chiqarish va yo‘qotishlarni qisqartirish imkoniyatlari asoslanadi. 70 Mahsulot sifatini tahlil qilish uchun foydalaniladigan axborot tahlil qilinayotgan obyektning deyarli barcha jihatlarini qamrab oladi (konstruksiyalar haqida ma’lumotlar, mehnat vositalari va predmet- larida qo‘llaniladigan texnologik jarayonlar, ishlab chiqarish va sotish natijalari, reklama haqida ma’lumotlar va boshqalar) Axborot manbalari sifatida sinov hujjatlari, fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlarning laboratoriya nazorati ma’lumotlari, texnik nazorat bo‘limi (TNB) ma’lumotlari va boshqalar xizmat qiladi. Mahsulot sifati bo‘yicha rejaning bajarilishini umumlashtirma baholash uchun turli usullar, jumladan ball usuli qo‘llaniladi. Baholash- ning ball usuli mohiyati shundan iboratki, mahsulot sifatining o‘rtacha tortilgan bali aniqlanadi hamda uning haqiqatdagi va rejadagi darajasini taqqoslash yo‘li bilan sifat bo‘yicha reja bajarilishining foizi topiladi. Sifat nav bilan tavsiflanadigan mahsulotlar bo‘yicha har bir nav- ning umumiy ishlab chiqarishdagi ulushi, o‘rtacha navlilik koeffit- siyenti, taqqoslama shartlarda mahsulotning o‘rtacha tortilgan narxi hisoblanadi. Birinchi ko‘rsatkich bo‘yicha reja bajarilishini baholashda mahsulotning umumiy hajmida har bir navning haqiqatdagi ulushi rejadagi bilan, sifat dinamikasini o‘rganish uchun esa – o‘tgan davrlar ma’lumotlari bilan taqqoslanadi. O‘rtacha navlilik koeffitsiyenti barcha navdagi mahsulotlar qiymatining yuqori nav bahosi bo‘yicha qiymatiga nisbati sifatida aniqlanadi. 3.10-jadvaldan ko‘rinadiki, mahsulot ishlab chiqarish rejasi 98,8 % bajarilgan, yuqori navli mahsulot ishlab chiqarish 104,9 % , birinchi navli – 90,9 %. Biroq bu navlilik bo‘yicha reja bajarilganligini tavsif- lamaydi. O‘rtacha navlilikning rejadagi va haqiqatdagi koeffitsiyent- larini, shuningdek, mahsulot birligining o‘rtacha sotilgan bahosini aniqlash talab qilinadi.
Download 1.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|