Toshkent moliya instituti iqtisodiy tahlil
Strukturaviy o‘zgarishlarning mahsulot
Download 1.54 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiy tahlil
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tovar mahsuloti strukturasi tahlili Mahsulot i/ch hajmi, dona Mahsulot
- Strukt uraviy o‘zgarish- larning mahsulot hajmiga ta’siri, ming so‘m
- Maromiylikning bilvosita
- Maromiylik koeffitsiyenti
- Variatsiya koeffitsiyenti (Kv)
|
3.3. Strukturaviy o‘zgarishlarning mahsulot hajmiga ta’siri tahlili
Mahsulot strukturasi - ayrim mahsulot turlarining jami ishlab chiqarishda tutgan ulushidir. Mahsulot ishlab chiqarish strukturasining o‘zgarishi barcha iqtisodiy ko‘rsatkichlar: qiymat bahosida ishlab chiqarish hajmi, material sig‘imi, tovar mahsulot tannarxi, foyda, rentabellikka ulkan ta’sir ko‘rsatadi. Agar qimmatroq mahsulotning ulushi ortsa, u holda uni ishlab chiqarish hajmi qiymat ifodasida o‘sadi va aksincha. Yuqori rentabelli mahsulotning ulushi oshganda va mos ravishda past rentabelli mahsulot ulushi kamayganda ham foyda miqdorida xuddi shunday holat sodir bo‘ladi. Struktura o‘zgarishining asosiy sabablari: ˗ har xil kategoriyadagi iste`molchilarning mahsulotga bo‘lgan talabining o‘zgarishi; ˗ korxonani uskuna va moddiy resurslar bilan yetarli ta`minlanmagani; ˗ zarur malakali mutaxassislarning yetishmasligi; ˗ korxonaning kam mehnat sig’imli, yuqori rentabellikka ega mahsulot turlarini ko‘proq ishlab chiqarishga intilishi. Ishlab chiqarish strukturasining sanab o‘tilgan ko‘rsatkichlar darajasiga ta’sirini hisoblashni zanjirli o‘rin almashtirish usulida amalga oshirish mumkin bo‘lib, u mahsulot strukturasidan tashqari barcha omillarni mavhumlashtirishga imkon beradi: V haq = ∑ Q haq * D
i haq * P
i reja = 35755 mln so‘m. V shartli
= ∑ Q haq * D
i reja *P i reja = 36656,4 mln so‘m. Δ V
str.o‘zg. = V
haq -
V shartli
= 67000 – 61750 = -901,41 mln so‘m. Bu yerda, V haq
– haqiqatda ishlab chiqarilgan jami mahsulot hajmi; 53 V shartli – haqiqatda ishlab chiqarilgan jami mahsulot hajmi reja strukturada; ∑ Q
– haqiqatda ishlab chiqarilgan jami mahsulot natural miqdori; D i haq
, D i reja
–
i- turdagi mahsulotning strukturasi haqiqatda va rejada; P i reja – i- turdagi mahsulotning rejadagi bahosi. 3.3-jadval Tovar mahsuloti strukturasi tahlili Mahsulot i/ch hajmi, dona Mahsulot strukturasi Reja narxida mahsulot i/ch, mln so‘m Mahsulot Mahsulot birligining ulgurji narxi, so‘m reja
haqi qatda
reja haqi
qatda reja
haqi qiy
mahsul ot reja
struktura da
haqi qatda
Strukt uraviy o‘zgarish- larning mahsulot hajmiga ta’siri, ming so‘m Kaptiva 85000 100 95 12,82 11,88 8500 8717,95 8075 -642,95 Epika 70000 120 110
15,38 13,75 8400
8615,38 7700
-915,38 Lasetti 48000 140 145 17,95 18,13 6720 6892,31 6960 67,69 Neksiya 32000 200 220 25,64 27,50 6400 6564,10 7040 475,90 Damas 26000 220 230 28,21 28,75 5720 5866,67 5980 113,33 jami
V
= ∑ Q haq * D
i reja *P i reja = 800*12,82*85000 = 8717,95 mln so‘m. V shartli(Epika) = ∑ Q haq * D
i reja *P i reja = 800*15,38*70000 = 8615,38 mln so‘m. V shartli(Lasetti) = ∑ Q haq * D
i reja *P i reja = 800*17,95*48000 = 6892,31 mln so‘m. V shartli(Neksiya) = ∑ Q haq * D
i reja *P i reja = 800*25,64*32000 = 6564,10 mln so‘m. V shartli(Damas) = ∑ Q haq * D
i reja *P i reja = 800*28,21*26000 = 5866,67 mln so‘m. 54 3.3-jadval ma’lumotlari shuni ko‘rsatadiki, agar ishlab chiqarish hajmi barcha turdagi mahsulotlar bo‘yicha rejalashtirilgan struktura bo‘yicha bo‘lganda, umumiy mahsulot hajmi reja narxida 36656,41 mln so‘mni tashkil qilar edi. Haqiqatdagi strukturada u 901,41 mln so‘mga kam. Bu esa umumiy ishlab chiqarish hajmida nisbatan arzon mahsulotlar ulushi ortganligidan darak beradi.
Umumiy mahsulot hajmi bo‘yicha reja bajarilishi yoki ortig‘i bilan bajarilishi mumkin. Lekin bu hali ishlab chiqarish rejasi barcha mahsulotlar, ya’ni mahsulotlar assortimenti bo‘yicha bajarilganligini anglatmaydi. Mahsulot hajmi bo‘yicha rejaning bajarilishi yoki ortig‘i bilan bajarilishi bir mahsulotni rejadan tashqari ishlab chiqarish va ayni vaqtda boshqa mahsulot ishlab chiqarish rejasini bajarmaslik natijasi ham bo‘lishi mumkin. Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyot sharoitida reja bajarilishi tahlili yuqori turuvchi organlar orqali davlat tomonidan korxonalar faoliyati ustidan nazorat shakli hisoblangan. Hozirgi vaqtda, ya’ni tovarlar yetkazib berish, davlat buyurtmasi, bozor konyunk- turasini o‘rganish, asosida korxona mustaqil ravishda reja ishlab chiqayotgan bir paytda reja bajarilishi tahlili quyidagilarni baholashga imkon beradi: – shartnoma majburiyatlarining bajarilish darajasi; – rejalashtirish sifati; – menejment sifati. Ayni vaqtda umumiy hajmda va assortiment bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarish rejasi xomashyo, materiallar, butlovchi qismlar bilan ta’minlash, uskunalar bilan jihozlash, shtat jadvalini tuzish va boshqa rejalar tuzish uchun boshlang‘ich baza hisoblanadi. Yo‘riqnoma va amaliyotda ko‘pincha aralash qo‘llaniladigan nomenklatura hamda assortiment tushunchalarini farqlash talab qilinadi. Nomenklatura – bu mahsulotlar nomlari va ularning mutanosib turlari uchun belgilangan kodlar ro‘yxatidir. Assortiment – har bir tur bo‘yicha ishlab chiqarish hajmi ko‘rsatilgan holda mahsulot nomlari ro‘yxatidir.
55 U to‘liq, guruhli va guruh ichida bo‘lishi mumkin. To‘liq assortiment – tayyorlanadigan mahsulotlarning barcha turlari va ko‘rinishlarining tugal ro‘yxati; guruhli assortiment turdosh gurhdagi mahsulotlarni birlashtiradi. Guruhga kiruvchi mahsulotlar uning guruh ichidagi assortimentini tashkil qiladi. Assortiment va mahsulot ishlab chiqarish tarkibini shakllantirishda korxona, bir tomondan, mazkur mahsulot turiga talabni, boshqa tomondan – mehnat, xomashyo, texnik, texnologik, moliyaviy va tasar- rufida mavjud boshqa resurslardan samaraliroq foydalanishni hisobga olishi lozim. Assortimentni shakllantirish tizimi quyidagilarni tashkil qiladi:
– xaridorlarning joriy va istiqboldagi ehtiyojlarini aniqlash; – ishlab chiqarilayotgan yoki ishlab chiqarish rejalashtirilayotgan mahsulotning raqobatbardoshlik darajasini baholash; – mahsulotning hayot tsiklini o‘rganish, yangi, yanada mukammal mahsulot turlarini joriy qilish va ishlab chiqarish dasturlaridan ma’naviy eskirgan hamda iqtisodiy samarasiz mahsulotlarni chiqarib tashlash bo‘yicha o‘z vaqtida chora-tadbirlar qo‘llash; – mahsulotlar assortimentida o‘zgarishlarning iqtisodiy samarador- ligi va risk darajasini baholash.
A 7779
4255 4630
33100 36019
33100 B 14251
1486 1701
21175 24240
21175 V 2282
4735 4045
10806 9230 9230
G 14826 6451
5760 95641
85400 85400
D 23348 1195
1550 27900
36190 27900
E x x x 31766 63471
31766 Jami x
x x 220388 254550 208571
Mahsulotlar assortimenti bo‘yicha ishlab chiqarish rejasining bajarilishini baholash odatda ayni nomli koeffitsiyent yordamida hisoblanib, u assortiment bo‘yicha ishlab chiqarish rejasining 56 bajarilishiga kiritilgan umumiy haqiqatdagi mahsulot ishlab chiqarishni uning umumiy rejaviy ishlab chiqarishga bo‘lish yo‘li bilan hisoblanadi (rejadan tashqari tayyorlangan mahsulot assortiment bo‘yicha ishlab chiqarish rejasining bajarilishida hisobga olinmaydi). Assortiment bo‘yicha reja bajarilishining o‘rtacha foizi 94,6% (208571 * 100) 220388 Assortiment bo‘yicha reja bajarilmasligining sabablari: Tashqi: bozor konyunkturasi, mahsulotlarning alohida turlariga talab o‘zgarishi, moddiy-texnik ta’minot holati, korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini o‘z vaqtida ishga tushirmaslik. Ichki: ishlab chiqarishni tashkil qilishdagi kamchiliklar, asbob- uskunalarning texnik holati yomonligi, uning turib qolishi, avariyalar, elektr energiyasi etishmasligi, ishlab chiqarish madaniyati pastligi va boshqalar. Assortiment bo‘yicha reja bajarilishini aniqlashning boshqa usullari ham mavjud. Eng kam foiz usuli sodda usullardan biri sanaladi. Mazkur usul qo‘llanilganda haqiqatdagi miqdor rejalashtirilganjan kam bo‘lgan majburiy assortimentlar pozitsiyalari bo‘yicha rejaning bajarilish foizi aniqlanadi. Olingan foizlarning eng kichigi assortiment bo‘yicha reja bajarilishining jamlanma ko‘rsatkichi sifatida qabul qilinadi, lekin u 100% dan ziyod bo‘lmasligi lozim.
Korxona faoliyati maromiyligi deganda sexlar tomonidan ishlab chiqarishning sutkalik yoki oylik grafiklariga qat’iy rioya qilingan holda detallar, yarimfabrikatlar va mahsulotlarni bir maromda ishlab chiqarish tushuniladi. Bir maromda ishlab chiqarish mahsulotlarni bir xil miqdorda ishlab chiqarilishi degani emas. Reja grafigi ishlab chiqarish hajmining o‘sish sur’atlari tizimli tarzida oshib borishini nazarda tutadi. Oy davomidagi o‘sish sur’ati grafikka mutanosib bo‘lishi lozim. Bunda korxonaning dispetcherlik xizmati muhim ahamiyat kasb etadi. To‘g‘ri tashkil etilgan dispetcherlik xizmati istalgan vaqtda quyidagi savollarga mukammal javob bera olishi talab qilinadi: u yoki bu detallarning qanday miqdori qayta ishlashning u yoki bu bosqichida turibdi, materiallar zaxirasi holati qanday, qanday dastgohlar qanday 57 rejimda ishlamoqda, tanavorlar yetkazib beruvchi hamkorlar qanday ishlamoqda, qancha detalni tuzatish talab qilinadi va hokazo. Dispet- cherlik xizmati materiallari bo‘yicha shoshilinch tartibda mahsulot ishlab chiqarish grafigi bajarilishini ta’minlovchi choralar qo‘llanilishi lozim. Faqat shu holatdagina korxona maromiy ishlashi mumkin. Biroq ishlab chiqarishning ayrim uchastkalarida smena grafigidan ortda qolish holatlari tez-tez uchraydi. Ular, odatda, tuzatiladigan va batamom yaroqsiz mahsulot paydo bo‘lishi, avariya tufayli usku- nalarning ko‘zda tutilmagan to‘xtab qolishi, buzilish va tuzatishlar, maxsus instrumentlar mavjud emasligi, tugallanmagan ishlab chiqarish but emasligi, ish o‘rinlariga materiallarni o‘z vaqtida yetkazib bermaslik, ishlab chiqarishning qandaydir bosqichida texnologik jarayon buzilishi va boshqalar bilan bog‘liq bo‘ladi. Hatto bir uchastkada mahsulot ishlab chiqarish smena grafigi bajarilmasligi boshqa uchastkalardagi normal ishlab chiqarish ritmi buzilishiga olib kelishi va bu bilan ish vaqti hamda ishlab chiqarish quvvatlaridan yetarli darajada foydalana olmaslikka sabab bo‘lishi mumkin. Demak, nomaromiy faoliyat barcha iqtisodiy ko‘rsatkichlarni yomonlashtiradi: mahsulot sifati pasayadi; tugallanmagan ishlab chiqarish va omborlarda tayyor mahsulotlarning rejadan tashqari qoldiqlari hajmi ortadi, buning oqibati o‘laroq kapital aylanishi sekinlashadi; shartnoma bo‘yicha yetkazib berishlar bajarilmaydi va korxona mahsulotlarni o‘z vaqtida jo‘natmaganligi uchun jarima to‘laydi; tushum o‘z vaqtida kelib tushmaydi, shuning uchun pul oqimida ham tanqislik yuzaga keladi. Korxona faoliyati maromiyligi oy ichida kunlar yoki dekada bo‘yicha, bo‘linmalar bilan birga olinganda oylar va choraklar bo‘yicha oylik (choraklik) mahsulot ishlab chiqarishga foizlarda aniqlanadi. Birinchi dekadadagi mahsulotlarning o‘tgan oyning uchinchi dekadasida ishlab chiqarilgan mahsulotlarga nisbati ham maromiylik ko‘rsatkichi hisoblanadi. Yil davomida mahsulot ishlab chiqarish maromiyligini tavsiflash uchun oylar bo‘yicha, bo‘linmalar bilan birga olinganda dekadalar bo‘yicha dinamik qatorlar tuzish maqsadga muvofiq. Maromiylik bo‘yicha reja bajarilishini baholash uchun bevosita va
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Bevosita ko‘rsatkichlar – maromiylik koeffitsiyenti, variatsiya koeffitsiyenti, dekada, oy, chorak uchun mahsulot ishlab chiqarishning yillik ishlab chiqarish hajmidagi ulushi. 58 Maromiylikning bilvosita ko‘rsatkichlari – ish vaqtidan tashqari ishlar uchun qo‘shimcha to‘lov mavjudligi, korxona aybiga ko‘ra turib qolishlar to‘lovi, yaroqsiz mahsulot tufayli yo‘qotishlar, mahsulotni o‘z vaqtida yetkazib bermaslik va jo‘natmaganlik uchun jarimalar to‘lash va b.
Maromiylik koeffitsiyenti maromiylik hisobida qabul qilingan mahsulotlarni reja hajmiga bo‘lish orqali aniqlanadi.
Mahsulot ishlab chiqarish maromiyligi tahlili (dekabr oyi uchun) Hisobot yili Salmog‘i, % Dekadalar reja haq. Maromiylik hisobida qabul qilinadi reja haq. I-dekada 6165 5728 5728 30 27 II-dekada 70897 7425,3 7089,7 34,5 35 III-dekada 7295,3 8061,7 7295,3 35,5 38 Jami 20550 21215 20113
100 100
Maromiylik koeffitsiyenti = 20113/20550= 0,978 Korxona tomonidan dekabr oyi uchun mahsulot ishlab chiqarish rejasi ortig‘i bilan bajarilgan. Biroq u dekabr oyi mobaynida bir maromda ishlamagan, buni dekadalar bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarish ma’lumotlari ham tasdiqlaydi. Masalan, I dekadada oylik ishlab chiqarishning 27% i (rejada 30%) ishlab chiqarilgan, uchinchi dekadada ishlab chiqarish sur’ati oshirilib, mahsulot ishlab chiqarish 38 % ni tashkil qilgan, reja bo‘yicha esa 35,5% bajarilishi lozim edi.
sutka (dekada, oy, chorak) uchun reja topshirig‘idan o‘rtacha kvadratik og‘ishning o‘rtacha sutkalik (o‘rtacha dekadalik, o‘rtacha oylik, o‘rtacha choraklik) rejaviy mahsulot ishlab chiqarishga nisbati sifatida aniqlanadi: 2 2 2 2 ( ) / [(27 30)
(35 34,5) (38 35,5) / 3 33,3 5, 41
0,069. 33,3
пл x x n Kv X − − + − + − = = = = = ∑
100 33,3. 3
X = = 59 Nomaromiylik – bu mahsulot sotish qiyinchiliklari, tashkilot- chilik, texnologiyalar va ishlab chiqarish moddiy-texnik ta’minotining past darajasi. Mahsulot ishlab chiqarish maromiyligi tahlilida turli dekadalarda ish kunlari sonini hisobga olish talab qilinadi, chunki bunga alohida dekadalar bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarishning ulushi bog‘liq bo‘ladi. Mahsulot ishlab chiqarish maromiyligi tahlili uchun asosan operativ-texnik hisob, dekada ma’lumotlari, davriy hisobot ma’lumot- laridan foydalaniladi. 3.6. Mahsulot sotishning mohiyati, vazifalari va tahlil manbalari Korxona faoliyatining asosiy natijaviy ko‘rsatkichi sotilgan mahsulot hajmi hisoblanadi. Sotilgan mahsulot uchun yetkazib beruvchi korxona qilingan xarajatlarni qoplash va xo‘jalik faoliyatini davom ettirish uchun zarur bo‘lgan pul mablag‘larini oladi. Mahsulot sotishda foyda olinib, uning bir qismi korxonada qoladi va uning kapital qo‘yilmalari, aylanma mablag‘larni to‘ldirish, rag‘batlantirish jamg‘armalarini shakllantirish va boshqalarga yo‘naltiriladi, bir qismi esa davlat byudjetiga kiritiladi. Sotish hajmi ishlab chiqarish majmuasi sifatida korxona faoliyatining yakuniy natijasi bo‘lganligi uchun tushum tahlili butun korxona bo‘yicha ham, uning tuzilmaviy bo‘linmalari yoki mahsulotlar turlari kesimida ham, shuningdek, uning ixtisoslashtirilgan xo‘jalik birliklari bo‘yicha, yetakchi mustaqil ishlab chiqarish faoliyati (sexlar, filiallar) bo‘yicha amalga oshiriladi. Albatta, bunday tahlil butun korxonaning moliyaviy oqimlarida muayyan bo‘linma tushumini ajratish mumkin bo‘lgan, shuningdek, agar ushbu tushum miqdori umuman korxona uchun jiddiy bo‘lganda ma’noga ega bo‘ladi. mahsulot ishlab chiqarish tahlilida bo‘lgani kabi tushum tahlilda ham analitik xizmatlar va chiziqli bo‘linmalar xodimlarining sezilarli darajada vaqt sarflashi talab qilinadi. Shuning uchun korxona va uning alohida bo‘linmalari istiqbolini aniqlash uchun qanday foydali axborot berishigna qarab uni o‘zini oqlagan deb hisoblash mumkin. Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan tushum O‘zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq belgilanadi.
60 Mazkur ko‘rsatkichning moliyaviy hisobotga kiritilishi shu bilan izohlanadiki, kiritilayotgan o‘zgarishlar maqsadlaridan biri moliyaviy hisobot analitikligini oshirish hisoblanadi. Bundan tashqari, mazkur ko‘rsatkich korxona o‘z tasarrufidagi mahsulotni sotishdan olingan daromadni tavsiflaydi. U foyda ko‘rsatkichlarining barcha keyingi hisoblashlari uchun baza hisoblanadi. Bu esa korxonalar hisobotida “Sotishdan sof tushumlar” ko‘rsatkichi paydo bo‘lishiga olib keldi. “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq mahsulotni sotishdan olingan tushumlar uning bank muassasalari hisobiga tovarlar uchun to‘lovi yoki tovarlar jo‘natish va xaridorga hisob-kitob hujjatlarini ko‘rsatishiga asosan aniqlanadi. Umumqabul qilingan atamashunoslikka muvofiq, tushumni uning to‘lovi asosida aks ettirish
, tushumni uning jo‘natilishi asosida aks ettirish esa hisoblash usuli, deb yuritiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitiga tushumni jo‘natish bo‘yicha sotish asosida aks ettirish usuli ko‘proq mos keladi. Aynan ushbu usul bozor iqtisodiyotidagi mamlakatlarda qabul qilingan standart hisoblanadi. Biroq shuni ham hisobga olish zarurki, tushumni jo‘natish bo‘yicha sotish asosida aks ettirish (hisoblash usuli) usulida korxona ushbu sotilgan mahsulotlar bo‘yicha ulardan daromadlar ro‘yxatga olingan hisobot davrida shubhali debitorlik qarzlarining bir qismini hisobdan chiqarish imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim. Korxonaning boshqa tashkilot va korxonalar bilan, shuningdek, alohida shaxslar bilan hisoblashishlari bo‘yicha shubhali qarzlar miqdori zaxiralanadi hamda foyda va zararlar hisobiga kiritiladi. Belgilangan muddatda (agar belgilangan muddat bo‘lmasa, buning uchun me’yoriy zarur vaqt davomida) qaytarilmagan va mutanosib kafolatlar bilan ta’minlanmagan korxonaning debitorlik qarzi shubhali, deb e’tirof etiladi. Shubhali qarzlar bo‘yicha zaxiralar yil oxirida amalga oshirilgan korxonaning debitorlik qarzi inventarizatsiyasi natijalari asosida tashkil qilinadi. Zaxira miqdori qarzdorning moliyaviy ahvoli (to‘lov qobi- liyati) va qarzni to‘liq yoki bir qismini qaytarish ehtimolini baholashga bog‘liq ravishda har bir shubhali qarz bo‘yicha alohida belgilanadi. Agar shubhali qarzlar bo‘yicha zaxira tashkil qilingandan keyingi yil oxirigacha ushbu zaxiraning qandaydir qismi foydalanilmagan bo‘lsa, u holda sarflanmagan summa mutanosib yilning foydasiga qo‘shiladi. Bozor iqtisodiyotidagi mamlakatlarda shubhali debitorlik qarzlarini 61 hisobdan chiqarish oxirgi 3-5 yil uchun sotilgan mahsulot hajmiga foiz nisbatidan kelib chiqqan holda potensial shubhali qarzlarni hisoblash asosida ham amalga oshirilishi mumkin. Bu mutanosiblik tamoyilidan chetga chiqmaslikka imkon berib, unga muvofiq mazkur hisobot davrida daromad olinishini ta’minlagan xarajatlar aks ettiriladi. Hisoblash usuli o‘ziga xos afzalliklarga ega chunki u: a) bozor iqtisodiyoti talablariga ko‘p jihatdan mos keladi; b) Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda mavjud daromad va xarajatlarni aks ettirish nomutanosibligini bartaraf etadi: aksariyat hollarda daromadlar kassa usulida, xarajatlar esa hisoblash usulida aks ettiriladi; c) xalqaro standartlarga mos keladi va potensial investorlar uchun yagona qoniqarli hisoblanadi; d) aksariyat hollarda korxonalar moliyaviy ahvoli o‘zgarishiga olib kelmaydi, chunki ko‘pincha ular mahsulotlarni oldindan to‘lov shartlariga ko‘ra sotadi. Tahlilning asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi: – rejaning bajarilish darajasini va mahsulotlar sotish dinamikasini baholash; – turli omillarning ushbu ko‘rsatkichlar miqdori o‘zgarishiga ta’sirini aniqlash; – mahsulot sotishni oshirishning ichki xo‘jalik zaxiralarini aniqlash; – aniqlangan zaxiralarni o‘zlashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish.
Download 1.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|