Toskent viloyat davlat pedagogika instituti

Tayan tushunchalar 
1.  Halqaro mehnat taqsimotida ixtisoslashish 
2.  Xŏjaligini hududiy tashkil topishi 
3.  Xŏjaligini takomillashtirish 
Tekshirish uchun savollar 
1.  Moldova joylashgan ŏrni qanday? 
2.  Tabiiy resurslardan nimalar mavjud 
3.  Xŏjaligida shakllangan va rivojlangan tarmoqlarni 
ayting 
 

 
 
 
MAVZU: Osiyoning umumiy iqtisodiy va siyosiy geografik ta’rifi. 
Janubiy G’arbiy, Janubiy, Janubiy Sharqiy, Sharqiy Osiyo 
davlatlariga ta’rif 
 
Maqsad:  Osiyo  maydoni  27  mln.km
2
  hududni  egallaydi.  Aholisi  3,1 
mlrd  kishi.  Maydoniga  kŏra  Afrikadan  kichik,  Aholi  soniga  kŏra 
barcha  regionlardan  oldinda.  Osiyo  siyosiy  xaritasida  10tadan  ortiq 
mustaqil  davlatlar  mavjudligi  ulardan  ayrimlari  dunyodagi  eng 
qadimiy davlatlardan ekanligi, hududi, chegaralari, iqtisodiy geografik 
ŏrinlarining  qulay  va  noqulayligi  mamlakatlar  ŏrtasidagi  tafovutlarni, 
tabiiy  resurslar  bilan  ta’minlanganlik  darajasini,  aholisi  ŏrtasidagi 
tafovutlar, 
xŏjalik 
tarmoqlarining 
rivojlanishidagi 
sabab 
va 
oqibatlarini, talabalar bilimini oshirishda ularga etkazib berish. 
Metodik ta’minot: 
Dunyo  siyosiy  xaritasi,  atlas,  adabiyotlar,  namunaviy  dastur,  ishchi 
dastur. 
Mavzu rejasi: 
1.  Xorijiy  Osiyo  hududi,  chegaralari,  iqtisodiy  geografik 
ŏrniga tavsif 
2.  Tabiiy sharoiti va resurslari 
3.  Xŏjaligining shakllanishi va rivojlanishi 
4.  Transporti 
5.  Halqaro geografik mehnat taqsimoti 
6.  Xulosa 
Xorijiy  Osiyoda  hududi  katta  mamlakatlar    Xitoy,  Hindiston  va 
mayda davlatlar ham mavjud. Regiondagi mamlakatlar ŏzaro iqtisodiy 
va  boshqa  xil  aloqalarni  olib  borishda  Himolay  tog’lari  tŏsqinlik 
qiladi.  Region  mamlakatlarining  IGŎ  uch  asosiy  xususiyati  bilan 
ajralib turadi. 
Birinchisi  mamlakatlarning  bir-biriga  bevosita  qŏshni  bŏlib 
joylashganligi,  bu  hol  Osiyoning  tŏrtala  sub  regioni  mamlakatlarini 
kŏp jihatdan birlashtirishga imkon beradi. 

Ikkinchisi 
kŏpchilik 
mamlakatlarning 
dengiz 
bŏyida 
joylashganligini,  bu  davlatlarning  eng  muhim  ŏrni  savdo  yŏllariga 
ŏtuvchi  Tinch,  Hind  va  Atlantika  okeanlariga  chiqishlariga  imkon 
beradi. 
Uchinchidan  ayrim  mamlakatlarning  quruqlik  ichkarisida 
joylashganligi; bu esa mamlakat uchun ancha noqulayliklar tug’diradi. 
Keyingi vaqtda Xorijiy Osiyoning siyosiy  xaritasida katta ŏzgarishlar 
yuz  berdi.  Ikkinchi  jahon  urushi  oldidan  mustamlaka  va  yarim 
mustamlakalarda  region  aholisining  70%  yashar  edi.  Hozirgi  kunda 
regionning  barcha  mamlakatlarida  mustaqillik  e’lon  qilingan.  Shunga 
qaramay  yaqish  sharqda  Falastin  davlati  muammosi  haligacha  hal 
qilingani  yŏq.  Koreya  shartli  chegara  orqali  KXDR  bilan    Koreya 
Respublikasi ajralib turadi. Eron bilan Iroq, Hindiston bilan Pokiston, 
Rossiya bilan Yaponiya ŏrtasida hududiy bahslar mavjud. 
Osiyo Ŏrta er dengizlaridan Tinch okeanigacha joylashgan 43 dan 
ortiq davlat kiradi. 
Umumiy  maydoni  (97mln.km
2
)  yoki  jami  rivojlanayotgan 
mamlakatlarning ¼ qismini tashkil qiladi. 2/3 aholisi yoki  (3,5 mlrd. 
kŏproq) tashkil qiladi.  Iqtisodiy  geografik  ŏrni  juda qulay  Evropadan 
dengiz  yŏli  orqali  Hind  va  Tinch  okeaniga  bemalol  chiqib  ketadi. 
Faqat  Afg’oniston,  Nepol  va  Butan  dengizga  boshqa  davlatlar  orqali 
chiqadi.  Bu  regionda  2-chi  jahon  urushidan  keyin  juda  katta 
ŏzgarishlar rŏy berdi. Urushgacha kŏpgina davlatlar Byuuk Britaniya, 
Frantsiya, Niderlandiya va Portugaliyaning qaromog’ida edi. 
1950  yillarda  imperalistik  davlatlar  shu  regionda  SEATO  va 
SENTO harbiy bloklarini tuzishdi. Bu blokga Turkiya, Eron, Pokiston, 
Tailand  va  Filipinlar  a’zo  bŏlishdi.  1959  yilgacha  SENTO  blokiga 
Iroq  ham  a’zo  bŏldi.  Kŏpgina  davlatlarning  shu  bloklardan  chiqib 
ketishi  1979  yili  SENTO  va  1977  yili  SEATO  blokining  tarqalib 
ketishiga  olib  keldi.  Ammo  Osiyoda  imperalistik  kuchlar  ŏzining 
harbiy  strategik  tazyiqini  saqlab  qolmoqda.  Osiyo  davlatlaridan 
Turkiya NATO blokiga a’zo. 
AQSh  va  Yaponiya  va  boshqa  kapitalistik  davlatlar  ba’zi  bir 
mamlakatlarga  qurol-yarog’  va  mablag’  bilan  ta’minlab  turmoqda.  
Bunga  misol.  Isroil  davlati,  Arab  davlatlariga  qarshi  kurashi,  Osiyo 
davlatlari  agressiya va urushga qarshi betaraf tinchlik yŏlini tanlagan 

davlatlardir. Kŏpgina rivojlangan davlatlar bilan shu bilan birga sobiq 
SSSR bilan ham iqtisodiy  va siyosiy dŏstlik aloqalarini olib boradi. 
Xorijiy Osiyoni tarixiy, tabiiy va  xŏjaligining rivojlanishiga kŏra 
3ta subregionga ajratiladi. 
1) Janubiy G’arbiy Osiyo  
2) Janubiy Osiyo 
3) Janubiy, Sharqiy Osiyo 
4) Sharqiy Osiyo 
Tabiiy resurslari. Regiondagi davlatlar juda katta va har xil tabiiy 
resurslarga ega. Mineral xom ashyo resurslari  Mesopatamiya va Fors 
qŏltig’i  oblastlarida  yirik  neft  va  gaz  konlari  joylashgan.  Hindiston 
plotformasida metal konlari ŏ erlarda temir rudasi, morganets va turli 
xil  rangdor  metallar  zonasiga  juda  boy  katta.  Suv  resurslari  regionda 
notekis  taqsimlangan,  2/3  qismi  er  usti  suvlari.  Janubiy  va  Janubiy 
Osiyo  subregionlariga  tŏg’ri  keladi.  Himolay  musson  yog’in  davri 
qishloq xŏjalik ekinlari  talofat kŏradi. 
Quruq  musson  davrida  ekinlarni  sug’orishni  talab  qiladi. 
Gidroenergiya  resurslarida  kŏpgina  daryolarning  roli  bor.  Bir  qator 
mamlakatlar  (Hindiston,  Nepol,  Pokiston,  Malayziya,  Turkiya). 
Ŏrmon  resurslariga  region  unchalik  boy  emas.  Jahonda  janubiy  va 
janubiy  sharqiy  Osiyo  musson  ŏrmonlari  yog’ochning  ba’zi  bir 
turlarini  eksport  qilishda  oldingi  ŏrinlarda  turadi.  Er  resurslaridan 
asosan  dengiz  qirg’oqlaridagi  tekisliklardan  va  daryo  vodiylaridan 
foydalaniladi. 
Aholisi. Aholisi kŏp milliordli 9ta oilaga mansub va 600 xil tilda 
gaplashadi.  Tug’ish  kŏp.  Ayollar  ŏrtasida  ŏlim  kŏp  sababli  og’ir 
mehnat,  vaqtli  turmush,  aholining  jinsiy  strukturasi  turlicha,  erkaklar 
kŏp  masalan,  Shiri-Lanka  1000  erkaklar,  900  ayllar.  Aholining 
zichligi ham turlicha. Janubiy Osiyo  davlatlarida zichlik 70-540 kishi 
1 km
2
 tŏg’ri keladi. 
Xŏjaligi.  Hamma  davlatlarda  asosiy  tarmoq  qishloq  xŏjalik  unda 
iqtisodiy  aktiv  aholining  2/3  qismidan  to  4/5  qismigacha  band. 
Sanoatning  qayta  ishlash  tarmoqlari  ham  rivojlanmoqda.  Qishloq 
xŏjalikning  dehqonchilik  tarmog’i  rivojlangan.  Janubiy  g’arbiy 
Osiyoda  chorvachilik  bilan  shug’ullanadi  va  mahsulot  etkaziladi. 
Janubiy  va  janubiy  sharqiy  Osiyo  davlatlari  butun  dunyoga  ŏzining 

choyi,  tsiturus  ŏsimliklari  bilan  mashhur.  Asosiy  oziq-ovqat 
mintaqalarida  guruch  (sholi)  ikkinchisi  bug’doy.  Xalqaro  mehnat 
taqsimotida  Osiyo  davlatlari  dunyo  bozoriga  mineral  resurslar  va 
qishloq xŏjalik xom ashyolarini etkazib beruvchi rolini ŏynaydi. Yirik 
neft zonalariga boy ayniqsa janubiy g’arbiy Osiyo davlatlari kelajakda 
dengiz  shel’flaridan  ham  neft  qazib  olish  mŏljallangan  Hindiston 
yarim  oroli  va  Malayziya  arxitelogida.  Osiyo  davlatlariga  qazib 
olingan  neftning  yarmiga  yaqin  eksportiga  esa  ½  kŏprog’i  tŏg’ri 
keladi.  rudaga  ayniqsa  qora  metal  (temir  va  marganets)  ga  boy. 
Dehqonchilikda sharoit juda qulay issiqlik etarli (subtropik, tropik va 
ekvatorial 
mintaqalarda 
joylashgan) 
kapitalistik 
davlatlarda 
etishtiriladigan  guruch  (sholi)ning  yarmidan  kŏpi,  9/10    choy  va 
kauchuk,  1/5  paxta  Osiyoga  tŏg’ri  keladi.  Osiyo  davlatlarining 
industirlashgan  davlat  bŏlishiga  qaramasdan  sanoat  ayniqsa  og’ir 
sanoat tarmoqlarining ulushi kapitalistik davlatlar ŏrtasida juda past. 
Iqtisodiy sotsial rivojlanish darajasi Osiyo davlatlarida bir-biridan 
farq qiladi. Aholi jon boshiga tŏg’ri keladigan jami milliy (boyliklar) 
mahsulotlar ba’zi bir rivojlangan kapitalistik mamlakatlardan yuqori. 
Quvvati  –  12  ming  doll.  (OAE)  Birlashgan  Arab  Amirligi  –  38 
000 doll. 
Qator – 35 000 doll 
Ba’zi  bir  davlatlarda  jumladan  Bangladesh,  Birma  (Mayanmo-
Yangona) Mol’fiv respublikalarida juda past (200 doll) 
Transporti.  Temir  yŏl  –  Hindistonda  biroz  yaxshi  Afg’oniston, 
Omon, Kipr, Birlashgan Arab Amirligi umuman yŏq. 
Xalqaro  geografik  mehnat  taqsimoti.  Osiyo  regionidagi  davlatlar 
jahon  bozoriga  mineral  xom  ashyo  va  qishloq  xŏjalik  mahsulotlarini 
etkazib  beruvchi  kapitalistik  mamlakatlar  ŏrtasida  neft  boyligi  bilan 
alohida  ajralib  turadi.  Neftga  boy  havzalar  Hindiston  va  Malayziya 
arxipelagi 
yaqinidagi 
dengiz 
sayozligidan 
ham 
topilgan. 
Rivojlanayotgan 
davlatlarga 
undirilayotgan 
neftning 
yarmi 
eksportning  ½  qismiga  tŏg’ri  keladi.  Rudaga  ayniqsa  qora  metal 
(temir), marganets) va qaliy (3/4 kapitalistik davlatlardagi) radioaktiv 
elementlar  (toriyning  ¾)  kaliy  tuzlarga  boy.  Dehqonchilik  uchun 
tabiiy sharoit va iqlim sharoiti qulay. Keng tekisliklar unumdor -------
tuproq  bilan  qoplangan.  Katta  xududda  musson  iqlimi  tarqalgan 

sholining  teng  yarimi,  choy  va  tabiiy  kauchukning  9/10,  paxta  1/5 
%ini kapitalistik dunyoda ishlab chiqarib beradi. 
Kŏp  mamlakatlarning  industriyasining  rivojlanishiga  qaramay 
ishlov  beruvchi  asosan  og’ir  sanoat  kapitalistik  dunyoda  juda  past. 
TNK  kŏpgina  mamlakatlarda  xalqaro  moliya  markaziga  qarashli 
Singapur  kŏp rivojlangan mamlakatlardan keladi va tarqaladi. Moliya 
markazlari  Syangan  va  janubiy  g’arbiy  Osiyodagi  kŏpgina 
mamlakatlar.  Regionda  rivojlangan  mamlkatlarning  xŏjaligini 
birlashtirish  uchun  regional  iqtisodiy  guruhini  tashkil  etish.  Janubiy 
sharqiy  Osiyo  davlatlari  Assonatsiyasi  (ASEAN)  xalqaro  davlat 
birlashmasi  mineral  va  qishloq  xŏjalik  mahsulotlarini  eksportyori 
OPEK.  Osiyodagi  kŏp  mamlakatlar  sotsial  iqtisodiy  rivojlanish 
jihatidan  import  mahsulot  kŏrsatkichi  bŏyicha  kŏp  mamlakatlardan 
oldinda  RAA  38  ming  dol.  Qator  35  ming  doll.  Osiyo 
mamlakatlarining  bir  qatori  dunyoda  juda  past  Bangladesh,  Birma 
(Miyanmo)  Moldiv  respublikasi  (200  doll).  Yuqori  darajada 
rivodlangan (Hindiston, Malayziya, Filipin, Tailand, Turkiya, Janubiy 
Koreya,  Sanson,  Singapur.    Qayta  ishlovchi  sanoatning  eksport 
tarmog’i Singapur, Syangon va janubiy Koreya regionida erkin savdo 
zonalarini  tashkil  qilingan.  80  yillarda  80dan  ortiq.  Bu  davlatlardan 
keyin  rivojlanayotgan  Indoneziya,  Pokiston,  Shiri-Lanka  sanoat 
korxonalarining  eksport  yŏnalishi  qishloq  xŏjalik  mahsulotlari 
ŏsmoqda.  Osiyoda  kam  rivojlangan  va  kambag’allaridan  Buton, 
Nepol,Mal’div,  Bangladesh.  Regionda  yuqori  darajada  rivojlangan 
mamlakatlardan  Yaponiya.  Imilliy  mahsulotining  kŏrsatkichi  bŏyicha 
va harbiy yordamida rivojlanmoqda. Kŏchmanchi kapitalizm. 
 
 
 
MAVZU: YaPONIYa 
 
Maydoni – 377 ming.km
2
  
Aholisi – 1261 mln.kishi (1997) 
Feodalizm  davrida  Yaponiya  boshqa  davlatlardan  ajralib  qoldi. 
1867-1868yy  kapitalistik  rivojlanishi  tezlashdi  X1X-XX  asrlarda 
imperalistik 
davlat 
qatoriga 
kirdi. 
Yaponiya 
imperializm  

boshlanishida  agressivligi  bilan  2-chi  jahon  urushida  Germaniya  va 
Italiya  ittifoqiga  kirib  Osiyodagi  ba’zi  bir  hududlarni  bosib  olish 
uchun  urush  boshladi.  1945y  2  sentyabrda  mablug’iyatga  uchradi  va  
aktga  imzo  ya’ni  X1Xasr  70  yillardagi  hududiga  qaytarildi. 
Rossiyaning Kuril orollari va Saxalinning janubi qaytarib olindi. 1951 
y  San-Frantsiskoda Yaponiya-AQSh va kapitalistik mamlakatlar bilan 
dustlik  shartnomalari  imzolandi.  AQSh  bilan  harbiy  xavfsizlik 
shartnomasi tuzildi. Uning xududida bir nechta AQSh harbiy bazalari 
tashkil topdi. 
Tabiiy sharoiti va resurslari 
Yaponiya  orollarda  joylashgan  Shimoliy  sharqdan  janubiy 
g’arbga  3,5  ming  km.ga  chŏzilgan.  Orollarning  yiriklari  Xonsyu, 
Xokkaydo, Kyusyu, Sikoku, bulardan tashqari 4 mingga yaqin  katta-
kichik  orollardan  iborat.  Geologik  tuzilishiga  kŏra  Yaponiya 
arxipelagi  suv  osti  tog’  tizmalaridan  iborat.  Hududining  80% 
tog’lardan  balandlik  (tepa)  qattiq  maydalangan  rel’ef  ŏrtacha 
balandligi 1600-1700 m. 200ga yaqin vulqonlardan iborat shundan 90  
tasi  harakatdagi  vulqonlar  eng  baland  qismi-Fudzi  vulqoni  (3776m). 
Arxipelagning  joylashgan  qismi  okean  ostida  doimiy  seysmik  zona 
katastrofik xarakterga ega. 
Er qimirlashlar  dengiz ostida – Tsunami hosil qilib katta talofatga 
keltiradigan  tŏlqinlar  hosil  qiladi.  Dengiz  qirg’oqlari  va  daryo 
vodiylari  uncha  katta  bŏlmagan  tekisliklarni  tashkil  etadi.  Eng  yirik  
tekisliklardan – Kanto, bu erda poytaxt aglomeratsiyasi joylashgan. 
Qazilma boyliklari turli va zahirasi kam. Sanoat ahamiyatiga ega 
bŏlgan  konlar  kam.  Ohaktosh,  Oltingugurt,  kŏmir,  qŏrg’oshin-rux  va 
mis rudalari. Shel’flarda neft va gaz konlari topilgan. 
Iqlimi. Yaponiya arxipelagi 30-45
0
 shimoliy kenglikda. Evrosiyo 
va  Tinch  okean  suvi  ta’siri  sezilarli  joyda.  Kurosio  iliq  oqimi  va 
Oyasio sovuq oqimi orollarga ta’sir okeandan kirib keladi. Xokkaydo 
va  Xonsyu  shimoli  (38  shimoliy  kenglik)  mŏ’tadil  iqlim  zonasida, 
Xonsyu  janubi  Sikoku  va  Kyusyu  subtropik  Ryukyu  –  oroli  tropik 
iqlim  mintaqasida  joylashgan.  Xokkaydo  orolida  qishning  ŏrta  
harorati  –  9-11
0
  Kyusyu  janubida  +7-8
0
,  Markaziy  va  janubiy 
Yaponiya  xududida    yozning  ŏrtachi  harorati    26-28
0
  Xokkaydo 
shimolida 15-20
0 
 darajani tashkil etadi. 

Mamlakat  hududida  musson  oqimining  faoliyati  kuchli.  Yozgi 
okean mussoni tog’larning sharqiy yon bag’irlariga yog’in  yog’ishiga 
sabab bŏladi. 
Qishki  musson  sovuq  havo  massasini  Sibirdan  keltiradi  va  tezda 
havo  haroratining  pasayishiga  sabab  bŏladi.  Xonsyu  va  Xokkaydoda 
qorlarning  kŏp  bŏlishi  kuzatiladi.  Bahor  va  yozning  boshlarida 
Yaponiya  orollariga  tropik  tsiklonlar  yŏl  oladi  va  iliq  yomg’irlar, 
avgust-oktyabrda  tropik  tofonlar,  tayfunlar  kŏp  miqdorda  yog’inlar 
keltiradi. Ŏrtacha yillik yog’in 2 - 25 ming mm. ba’zi joylarda 4 ming 
mm yog’in yog’adi.  
Ichki  suvlari.  Kŏp  daryolari  tŏlib  toshib  oqadi,  tez  oqadi  daryo 
transportida  ahamiyati  kam  ba’zilari  umuman  ahamiyatga  ega 
emas.Daryolarning energiya potentsiyali yuqori.  
Ŏsimligi  turli  tuman.  Hududining  2/3  tog’li  rayon  ŏrmon  bilan 
qoplangan. Mamlakat janubida subtropik musson ŏrmonlar (dub, lavr, 
magnoliya,  pal’ma)  Xonsyu  markazida  Xokkaydo  janubida  aralash 
ŏrmonlar  (buk,  kashtan,  mongok  dubi,  bereza,  kriptomoriya)  kŏp 
tarqalgan. 
Aholisi.      Aholisining  99,7  foizi  yaponlardan  iborat.  Yaponidan 
tashqari ya’ni Amerika qit’asida 1,5 mln Yaponlar yashaydi. Tug’ilish 
juda past 80 – yillarda 1000 kishi hisobiga tug’ilish 13 kishiga tushib 
qoldi.    50  –  60  yillarda  tug’ilish  17  –  19  kishi  edi.  Tug’ilish  1997 
yillarga kelib yanada kamayib ketdi ya’ni    ------ kishiga tushib qoldi. 
Yaponiyaning  mehnatga  yaroqli  aholisining  63  foizi  15  yoshdan    63 
yoshgacha bŏlganlar tashkil qiladi. Aholisining jinsiy tarkibida ayollar 
salmog’i  kŏpchilikni  tashkil  qiladi.  Sintoizm  va  Buddizm  dinlariga 
mamlakatning 
kŏpchilik 
aholisi 
sig’inadi. 
Yaponiya 
urbanizatsiyalashgan  mamlakat  aholisining  80  %  i  shaharlarda 
yashaydi.  Yirik  shahar  aglomeratsiyalaridan  Keyxin  (  Tokio  – 
Iokagama),  Xansin  (  Osaka  –  Kioto  –  Kobe),  Tyukyo  (  Nagoya  va 
atrofidagi shaharlar), Tokaydo – megalopolisi  vujudga kelgan. 
Davlat  tuzumi.    Yaponiya  davlat  tuzumi  konstitutsion 
monarxiya. Oliy hokimiyat organi – Parlament. Ijro etuvchi hokimiyat 
–  vazirlar  mahkamasi.  Yaponiyada  bir  nechta  siyosiy  partiyalar 
mavjud. 

Xŏjaligi.    Yaponiya  jami  yalpi  mahsulot  va  sanoat  ishlab 
chiqarish miqdori bŏyicha kapitalistik mamlakatlar orasida AQSh dan 
keyin  turadi.  Yaponiya  sanoatida  13  mln.  dan  ortiq  ishchilar  va 
xizmatchilar  band.  Yaponiya  sanoatida    bosh  tarmoq  og’ir  sanoat. 
Sanoat  mahsulotining  70%ini  og’ir  sanoat  tarmoqlari  beradi.  Og’ir 
sanoat  tarmog’ining  markazida  mashinasozlik  sanoati  turadi.  Mavjud 
bŏlgan  yirik  mashinasozlik  firmalarida  90%  avtomobil,  80% 
kemasozlik,  70%  ga  yaqin pŏlat  quyish,  60% neft  mahsulotlari,  50% 
elektro va radio tovarlar ishlab chiqariladi. 
Qora  metallurgiya,  avtomobillar,  elektronika,  priborsozlik 
mahsulotlari ishlab chiqarishda AQSh dan keyin turadi. Sanoati tashqi 
va  ichki  bozor  bilan  bog’liq.  Chetdan  keltirilgan  xom  ashyolardan 
80%  kŏmir,  90%  neft  va  temir  rudalari,  95%  mis  rudasi 
kontsentratlari,  70%  ŏrmon,  100%  fosfat.  Boksit  tabiiy  kauchuk, 
paxta,  junni  tashkil  etadi.  Eksportida  tashqi  bozorga  ½  avtomobillar. 
2/3 mototsikllar, 50% dan 70% gacha kino va fooapparatlar, 70% soat, 
40%  televizorlar  va  metal  qirqadigan  stanoklar,  50%  elektron 
kal’kulyatorlar,  80%  tŏqimachilik  va  tikuv  mashinalari  chiqariladi. 
Yaponiya sanoatida tarmoqlararo tarmoq ximiya- energetika, ximiya – 
metallurgiya,  neftximiya,  neft  –  ximiya  –  metallurgiya  kombinatlari 
rivojlangan.  
Rangli  metallurgiya.  Mis,  qŏrg’oshin  va  rux  urushdan  keyin 
alyuminiy sanoati rivojlangan. 
Mashinasozlik sanoati. Kapitalistik dunyoda mashina va jihozlar 
ishlab  chiqarish  15%,  shu  jumladan  ½  avtomobil,  elektr  apparatlar, 
traktorlar  ishlab  chiqarish,  yirik  firmalardan  “Isikavodzima-Xarima”- 
kemasozlik,  “Toyoma”-  “Nison”-  “Xonda”-avtomobil.  “Xitati”  – 
“Matsusima”  “Soni”  radioelektr  va  elektrotexnika.  Tranzistor 
radiolari-14 mln. dona 
Rangli televizorlar -13 mln. dona 
Vidiomagnitafon -18 mln. dona  
 
 
 
 
 

MAVZU: Janubiy Sharqiy Osiyo 
Regioni Xindixitoy yarim orolida joylashgan.  
Davlatlar kiradi.  
Maydoni – 3.9 mln.km
2
  
Aholisi – 300 mln.kishi 
 
% 
Davlatlar 
maydoni  aholisi  davlat tuzumi 
poytaxti 
1  M’yanma 
(Birma) 
678 
37.2 
res-ka 
(Rangun) 
Yangon 
2  Bruney 
5.8 
0.2 
Monorxiya 
Bandor-
Seri-
Begavan 
3  Sharqiy Timor 
14.9 
0.8 
res-ka 
Dili 
4  Kambodja 
181.0 
7.3 
res-ka 
Pryuipen’ 
5  Malayziya 
(Federots) 
332.8 
16.1 
Konstitutsion 
Monarxiya 
Kaula-
Kampur 
6  Singapur 
0.618 
2.6 
res-ka 
Singapur 
7  Tailand ( 
514 
52.5 
Konstitutsion 
Monarxiya 
Bongoj 
8  Filippin (res-
ka) 
300 
55.6 
res-ka 
Manila 
9  Indoneziya 
(res-ka) 
2027.0 
166.9 
res-ka 
Djokarta 
 
Xindixitoy yarim oroli Evrosiyo bilan Avstraliyani aloqa qilishda 
kŏprik  vazifasini  Xind  okeani  va  Tinch  okeani  havzalarida  chegara 
rolini  ham  ŏynaydi.  Ayniqsa  Malaxka  bŏg’ozining  roli  xududi 
Panoma,  Suvayish  hamda  Gibraltor  bŏg’ozlari  singari  tashqi  
aloqalarda  juda  katta  rol’  ŏynaydi.  Bu  teritoriyalarni  egallash  Buyuk 
geografik  yuritishlar  natijasida  Evropa  davlatlari  tomonidan  bosib 
olingan  Magellanning  dunyo  bŏylab    qilgan  ekspeditsiyasida  Filipin 
orollarini Ispanlar egallab oldi. XX1 asrning 1-chi yarimida Molakka 
yarim  orolida  va  arxipelogda  Portugallar  paydo  bŏldi.  Gollandiya  
Kolonizatorlari  XU11  asrda  Indoneziyaning  katta  territoriyasiga 
rahbarlik qildi. X1X asr oxirlarida Xindixitoyning sharqiy oblastlarida 

(Hozirgi  V’etnam,  Laos  va  Kambodja)  Frantsuzlar  Xindixitoy 
koloniyasini bunyod etdi. XX asr boshlarida Britaniya koloniyasi ham 
Kolimantanning  shimolida,  hamda  Birma  (M’enma)da  Britaniya 
Xindistonini tashkil qildi.  
1998-1904  yillarda  AQShning  Filippinni  bosib  olish  urushi 
natijasida  ŏzining  tazyiqini  ŏtkazdi.  2-chi  jahon  urushidan  keyin 
jahonda  (mustamlaka)  Kolonial  sistema  barpod  bŏldi  va  regionda  
ya’ni mustaqil davlatlar tashkil topdi. Sotsializm yŏlini V’etnam, Laos 
tanladi. 
1945 yil Indoneziya ham mustaqil bŏldi. 
1946 yil Filippin davlati ozodlikka erishdi. 
1948 yil Birma 
1953 yil Kombodja 
1957  yili  Buyuk  Britaniya  ham  Malayziyani  mustaqilligini  tan 
oldi. 
1959 yil Singapur ŏz-ŏzini boshqarish huquqiga ega bŏldi. 
1963 yil Malayziya, Singapur va Britaniya qŏl ostidagi Sobax va 
Soravak,  Klimanton  orolidagi  teritoriyalar  birlashib  Malayziya 
Federatsiyasini tashkil qildi. 1965 yili Singapur Federatsiyadan chiqib 
ketdi  va  mustaqil  davlat  bŏldi.  1975  yili  Protugaliya  mustamlakasida 
bŏlgan    sharqiy  Timor  ozodlik  e’lon  qildi,  biroq  bu  erga  Indoneziya 
hukumati  ŏzining  harbiy  qismlarini  kiritdi.  1984  yilgacha    Britaniya 
rahbarligi ostida bŏlgan Bruney sultonligi mustaqil bŏldi. Imperalistik 
davlatlar  ŏzlarining  pozitsiyalarini  mustahkamlash  uchun  bu 
regiondagi  davlatlarni  har  xil  yŏllar  bilan  harbiy  bloklarga  a’zo 
bŏlishiga harakat qilmoqda. 
Tabiiy sharoiti va resurslari. Rel’ef Xindixitoy yarim orolining 
katta qismi tog’lardan iborat. Shimoldan  janubga tomon 3ta orografik 
strukturani  tashkil  qiluvchi  tog’  tizmalari  yotadi.  Rakxayn  (Arakon 
tog’lari)  M’yanma  davlatining  g’arbida  Tanintayn  (Tenasserim) 
Tailandning janubida. Chiongshon  (Annoma  tog’lari)  Tog’lar  zrtacha 
balandlikdagi  tog’lar  eng  baland  nuqtasi  shimoliy  g’arb  qismida 
3000m.gacha  boradi.  Kombadja  tekisliklari,  Menom  past  tesikliklari 
(Chaulxraya  daryosi  Tailandda)  Aholi  zich  yashaydigan  rayonlar 
hisoblanadi.  Orollarning      kŏpchiligida  tog’lar  tarqalgan,  shulardan 
eng  balanddi  4100m.  Kinabolu  tog’i  Kalimantan  orolida  joylashgan. 

Arxipelogda  juda  kŏp  vulqonlar  bor  shulardan  100ga  yaqini 
harakatdagi vulqonlar. Bu erlar seysmik rayonlar hisoblanadi. 
Qazilma  boyliklariga  juda boy  va  har  xil  turlari  tarqalgan.  Qalay 
zonasi  bŏyicha  region  kapitalistik  mamlakatlar  ŏrtasida  1-chi  ŏrinda 
turadi.  (2/3  zonasi joylashgan)  Asosiy  konlari  Malayziya,  Indoneziya 
orollarida  (Banka  oroli,  Belimung  oroli)  Tailandda  va  janubiy 
M’yanmada  joylashgan.  Boksit  va  polimetal  rudalari.  Rangli 
metallardan  sur’ma,  mis  rudalari,  nikel    (20%  kapitalistik  dunyoda), 
kobol’t,  volfrom,  temir  rudalari  va  marganets  rudalari,  molibden, 
xromit  va  qimmatbaho  toshlar  qazib  olish  bilan  mashhur.  Ichki 
rayonlarda va shel’flarda neft konlari ham mavjud. Uning aniqlangan 
zonasi  taxminan  2  mlrd  t.ni  tashkil  etadi.    Asosiy  yirik  konlari 
Indoneziyada (2/3 qismi), Bruneyda, Malayziyada hamda M’yanmada 
joylashgan.