Transport-ekspeditsion xizmatlar asoslari

Parsel jo‘natmalar va bahosi e’lon qilingan yuklarga transport-ekspeditorlik
xizmati ko‘rsatish
Parsel operatsiyalarga odatda tovar bo‘lmagan, qimmatli yuklarni
(tovarlarning namunalari, reklama materiallari, o‘ramdagi donabay yuklar,
sovg‘alar va boshqalar) kichik partiya-jo‘natmalar bilan etkazib berish kiradi,
ularning bahosi ma’lum bir maksimumdan oshmasligi lozim, bu transport servisi
shartlarining maxsus bo‘limida (liniya tariflari, yo‘nalishdagi qoidalar) kelishiladi.
Bunday yuklarni dengiz transporti bilan tashishda konosament o‘rniga maxsus
transport hujjati – parsel kvitansiyasidan foydalaniladi, unda jo‘natmaning bahosi
ko‘rsatiladi. Parsel yukni yuklash, tushirish, tashish liniya tarifining maxsus
stavkasi bo‘yicha amalga oshiriladi, bunda ko‘rgazma yuklari va reklama
materiallari uchun ular, qoidaga ko‘ra, pasaytirilgan bo‘ladi. Parsel kvitansiyasi –
shaxsan yo‘llangan transport hujjati bo‘lib hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan
holda uni unga odatdagi uzatish yozuvini kiritish bilan boshqa kishiga berish
mumkin emas. Oluvchining jo‘natmani qabul qilib olganligi to‘g‘risidagi tilxati
parsel tilxati deb ataladi.
Parsel jo‘natmalarni amaldagi transport va tovar-taqsimlash hujjatlari bilan
tashiladigan, bahosi e’lon qilingan yuklarni tashish bilan tenglashtirmaslik lozim.
Ko‘pgina tariflar va qoidalarning shartlariga ko‘ra, qimmatli yuklarni tashishda
yuk jo‘natuvchi qimmatbaho metallar, toshlar va ulardan tayyorlangan buyumlar,
san’at asarlari, badiiy buyumlar, qo‘lda to‘qilgan gilamlar, antikvar buyumlar,

---

55
shuningdek yuk jo‘natuvchining kuzatuvchilari hamrohlik qilmaydigan uy-
ro‘zg‘or buyumlari kabi bunday yuklarni jo‘natishda ularning bahosini e’lon
qilishi shart. Bahosi e’lon qilingan yuklarni tashish yollash ,yoki tariflarning
oshirilgan stavkalari bo‘yicha yoki maxsus to‘lovni qo‘shimcha ravishda to‘lash
bilan amalga oshiriladi. Bunda bahosi e’lon qilingan yuk yo‘qolganda tashuvchi
yukning egasiga e’lon qilingan bahoga mos keladigan, biroq uning amaldagi
qiymatidan oshiq bo‘lmagan summani to‘laydi.
“Temir yo`llar texnik shartlari”ning 23-moddasiga muvofiq yukning e’lon
qilingan bahosining summaasi yuk jo‘natuvchi tomonidan nakladnoyning
“Yukning e’lon qilingan bahosi” grafasida jo‘natish mamlakatining valyutasida
yoki tarif valyutasida ko‘rsatilishi lozim, u mazkur yukning xorijiy etkazib
beruvchining schetida ko‘rsatilgan bahodan yoki davlat bahosidan oshiq
bo‘lmasligi lozim. Yukni jo‘natadigan temir yo‘l stansiyasi yukni tashish uchun
qabul qilib olish paytida yukning e’lon qilingan bahosi uning qiymatiga mos
kelish-kelmasligini tekshirib ko‘rish huquqiga ega. Agar temir yo‘l ma’muriyati
bilan jo‘natuvchi o‘rtasida e’lon qilingan bahoning qiymati bo‘yicha
kelishmovchiliklar kelib chiqsa, bu kelishmovchilik jo‘natish stansiyasining
boshlig‘i tomonidan hal qilinadi. Yuk jo‘natuvchi stansiya boshlig‘ining qaroriga
rozi bo‘lmagan taqdirda, yuk jo‘natuvchi o‘zining hisobidan davlat savdo yoki
sanoat organlaridan ekspert taklif qilish huquqiga ega. Ekspertning xulosasi har
ikkala tomon uchun majburiy bo‘lib hisoblanadi.
Uyilgan holda, to‘kma holda, quyilgan holda tashiladigan, shuningdek tez
buziladigan va xavfli yuklarning bahosi e’lon qilinishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Shuningdek bitta tovar-transport nakladnoyi bo‘yicha tashiladigan yukning bir
qismining bahosi e’lon qilinishiga yo‘l qo‘yilmaydi. E’lon qilingan baho yukning
haqiqiy qiymatidan oshmasligi lozim. Avtotransport korxonasi bilan yuk
jo‘natuvchi (yukni qabul qilib oluvchi) o‘rtasida yukning bahosi bo‘yicha
kelishmovchiliklar kelib chiqqanda yukning bahosi ekspertiza tomonidan
aniqlanadi, bunda mos keluvchi dalolatnoma tuziladi.
Bahosi e’lon qilingan yukni tashish uchun taqdim qilishda yuk jo‘natuvchi
belgilangan formada uch nusxada yuk o‘rinlarining ro‘yxatini tuzishi shart, ular

---

56
avtotransport korxonasiga beriladi. Ro‘yxat tekshirib ko‘rilgandan keyin uning bir
nusxasi yuk jo‘natuvchiga qaytarib beriladi, ikkinchisi avtotransport korxonasida
qoladi, uchinchisi esa yukni topshirish paytida yukni qabul qilib oluvchiga
topshiriladi. Uyilgan holda, to‘kma holda, quyilgan holda va konteynerlarda
tashiladigan yuklarni yuk jo‘natuvchi tashish uchun topshirayotganda va
avtotransport korxonasi mazkur yuklarni tashish uchun qabul qilib olayotganda
mazkur yuklarning og‘irligi aniqlangan va tovar-transport nakladnoyida
ko‘rsatilgan bo‘lishi lozim.