Turkm dili-7 2017. indd

SİNTAKSİS WE PUNKTUASİÝA

Sintaksis

Morfologiýa

Grammatika
Grammatikanyň sözlemleri we sözlemde sözleriň bag- lanyşygyny öwrenýän bölümine (grekçe sintaksis «düzme» diýmekdir) sintaksis diýilýär..

Dyngy belgiler

. nokat

: iki nokat

… köp nokat

, otur

; nokatly otur

( ) ýaý

« » goşa dyrnak

? sorag

! ýüzlenme

?! sorag ýüzlenme

Grammatikanyň dyngy belgileriniň kadalaryny öwre- n-ýän bölümine punktuasiýa (grekçe punktum «nokat» diýmekdir) diýilýär.

§ 2. SÖZ WE SÖZ DÜZÜMI

9. 
   njy gönükme. Sözleri okaň. Olar näçe sesden, bogun- dan ybarat? Sözleriň haýsy söz toparyna degişlidigini, nämäni aňladýandygyny anyklaň.
   

Owadan, bäş, okamak, siz, bag, gyzlar, haly, gülzarlyk, ajy, örän ylgamak, ýedinjiler, ukyply, emma, tarap, ýaly, öýlän, gije, süýji.

Söz

▲ Söz diliň esasy birligidir. Adamlar sözüň kömegi bilen predmetleri, hadysalary, düşünjeleri, olaryň özara gatnaşygyny aňladýarlar. Sözleriň esasy köplügi özbaş-
dak many aňladýan atlardan, sypatlardan, işliklerden, … ybaratdyr. Özbaşdak many aňladýan sözler sesleriň ut- gaşmasyndan hasyl bolýarlar, bir ýa birnäçe bogundan durýarlar. Olar dürli söz toparlaryna degişli bolmak bilen, leksiki hyzmata eýedirler. Sözuň aňladýan düşünjesi onuň leksiki hyzmatydyr.

Söz düzümi

▲ Sözleriň grammatik we many taýdan özara birikmesin- den emele gelen sintaktik birlige söz düzümi diýilýär. Söz düzümi iki ýa-da köp sözden bolup bilýärler.

Meselem: Akylly adam, at gazanan artist.
Söz düzümini hasyl edýän sözler doly manyly bo- lup, biri beýlekisine garaşly bolýarlar. Olar biri-biri bi- len ylalaşma, ýanaşma hem-de eýerme ýollary arkaly baglanyşýarlar (jedwele serediň).

Söz düzümi	Baglanyş ýollary
1. Biziň şäherimiz.	Sanda we ýöňkemede ylalaşýanlygy üçin – ylalaşma baglanyşygy.
2. Asylly gyz.Ýaşyl ýaprak.	Söz üýtgediji goşulmasyz, kömekçi sözsüz, tertip tanýyndan baglanyşanlygy sebäpli – ýanaşma baglanyşygy.
3. Guş ýaly uçmak.	Garaşly sözüň belli bir şekilde gelmegini esasy sözüň talap edýänligi üçin – eýerme baglanyşygy.

Söz düzümini hasyl edýän sözler iki bölekden ybarat bolup, olaryň birinjisine garaşly söz [G], ikinjisine esasy söz [E] diýilýär. Olar biri-birini aýyklap gelýärler.
Meselem: Amanyň [G] bagy [E], galam bilen [G] ýazmak [E]. Bu okalgadaky kitaplar. Bu [G] okalgadaky [E], okalgadyky [G] kitaplar [E]

10. 
    njy gönükme. Aşakdaky söz düzümleriň garaşly sözüni hem-de esasy sözüni anyklap depderiňize göçüriň.
    

Artygyň enesi. Bu adam. Gün ýaly nan. Edepli oglan. Üç agaç. Surat çekmek. Bilbil ýaly saýramak. Ylgap git- mek. Iňlisçe geplemek. Habar bermek.

11.