Türkmenistanyň Bilim ministrligi

I BÖLÜM 
Gazak halkynyň döreýşinden XX asyryň başlaryna çenli 
 
Gazaklar Özbek hanlygy döwründe we gazak halkynyň 
kemala gelmegi 
Hazirki Gazagystan döwletiniň topraklary taryhyň dürli 
döwürlerinde taýpalaryň we kowumlaryň esasy migrasýon 
hereketleriniň biridi. Bu geografiýanyň gazak atly bir türki 
halkyň ady bilen atlandyrylmaga başlanmagy Seljuklulardan 
soňraky wakalar bilen pugta baglanyşyklydyr. XI asyrda 
Seljuklularyň günbatara tarap hereket etmeginden soňra 
Merkezi Aziyada galan türki halklar erkinliklerini saklap 
bilmedik hem bolsalar, mongollaryň bir ýarym asyrlyk 
häkimiýeti 
döwründe 
medeniýetlerini 
saklamaklygy 
başarypdyrlar. 
Olar 
Teýmirleňiň 
guran 
döwletiniň 
häkimiýetinde birleşen hem bolsalar, onuň ölüminden soňra 
meýdana gelen syýasy galagopluk sebäpli dargapdyrlar. Bir 
bölegi Teýmirleňiň ogullarynyň ýanynda jemlenen bolsa başga 
bir bölegi bolsa Fergana jülgesi bilen demirgazygynda öz 
başlaryna ýaşapdyrlar. Bu ikinji topar Abul Haýr (1428-1468) 
tarapyndan bir ýere jemlendi we Özbek döwleti guruldy. Abul 
Haýr Aral kölüniň demirgazygyndan günorta tarap topraklary 
eýelemäge girişdi we Syrderýanyň boýundaky ýerleri 
Teýmirleňiň ogullarynyň elinden aldy. Ol gysga wagtda 
Syrderýanyň demirgazygyndaky bütin topraklary eýeledi. Ýöne 
garaşsyz bir döwletiň gurulmagyny kabul etmeýän mongollar 
bu täze döwlete garşy çozuşlar etmäge başladylar we bu 
çozuşlaryň öňi alnyp bolmady. 1456-njy ýylda Abul Haýryň 
goşuny mongollara ýeňildi we Syrderýanyň boýundaky şäherler 
mongollar tarapyndan talaň edildi. Bu ýagdaý Abul Haýryň 
abraýyny sarsdy. Şeýlelikde halkyny gorap bilmedik bir 
hökümdary kabul etmeýän halkyň arasyndan bir topar aýryldy 

---

185 
we demirgazyga gitdi. Abul Haýryň özi ýaly Jujiniň neslinden 
gelen iki lider Kereý we Janybek baştutanlygyndaky bu topar 
Gazak ady bilen atlandyrylmaga başlandy we Wolga – Altaý 
arasyndaky sebitde erkin ýaşamaga başlady.
Gazak ady 
Gazak halkynyň adynyň ―garaşsyz, erkin, mert, ýigit‖ 
ýaly manysy bardyr. Bu ýerde belläp geçmeli zatlaryň biri bolsa 
gazaklar bilen Don kazaklarynyň arasynda hiç hili bag ýokdur. 
Diňe atlary meňzeşdir. Şeýle hem dürli ýyllarda ruslar 
tarapyndan gyrgyz, gyrgyz-gazak, gyrgyz-kaýsak atlary 
gazaklar üçin ulanylan hem bolsa, gazaklar hiç wagt özlerini bu 
atlar bilen atlandyrmandyrlar.