Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

10.3.3. Tezlikni hisoblash ifodasi yordamida aniqlash 
Daryo suvining oqish tezligini o‘lchash imkoniyati bo‘lmagan 
hollarda, masalan, sellar yoki toshqinlardan so‘ng o‘zandan oqib o‘tgan 
suvning o‘rtacha tezligini aniqlash uchun hisoblash ifodasidan 

---

112 
foydalaniladi. Ifodani keltirib chiqarish uchun o‘zanda teng jonli qirqimlar 
bilan chegaralangan hajmni ajratib olamiz (10.4­rasm, a). Bu hajm miqdori 






ifodaga teng bo‘ladi. Ifodada: 

­ ko‘ndalang qirqim (jonli kesma yuzasi); 


­ ko‘ndalang qirqimlar orasidagi masofa. 
10.3. – rasm. Gidrometrik parrakni darajalash chizmasi 
Chegaralab olingan hajmdagi suv massasiga quyidagi kuchlar ta’sir 
qiladi: 
1. Gidrodinamik bosim kuchi (
P
); 
2. Og‘irlik kuchi (
G
); 
3. Ishqalanish kuchi (
T
). 
Gidrodinamik bosim kuchining qiymati nolga teng, ya’ni 
0

P
, 
Chunki bir xil nishablikda va bir xil yuzali qirqimlarda uning tashkil 
etuvchilari o‘zaro teng, ya’ni 
2
1
P
P

hamda qarama­qarshi yo‘nalgan 
bo‘ladi. Shu sababli hisoblashda gidrodinamik bosim kuchini e’tiborga 
olmaymiz. 
Og‘irlik kuchining qiymati 







G
 

---

113 
ifodaga teng bo‘lib, uning gorizontal tashkil etuvchisi: 



sin






х
G
, 
vertikal tashkil etuvchisi esa: 



cos






у
G
, 
ifodalar bilan aniqlanadi. Yuqoridagi ifodalarda 

­suvning solishtirma 
og‘irligidir. O‘zanda suvning harakati, yuqorida aytib o‘tilganidek, 
х
G
kuch ta’sirida vujudga keladi. 
Tekis harakat bo‘lishi uchun 
х
G
kuch - ishqalanish kuchi (
T
) bilan 
teng bo‘lishi kerak, ya’ni 
.
G
k

T
Ishqalanish kuchining qiymati 
rt
o
T
'
2







, 
ifodaga teng ekanligini e’tiborga olib, 
k
G

T
tenglikka asosan quyidagicha 
yoish mumkin: 
,
sin
'
2
















rt
o
(

) 
bu yerda: 

­ namlangan perimetr, 

­ proporsionallik koeffitsiyenti bo‘lib, 
u 
2
С



ifoda bilan aniqlanadi. 
С
- o‘zan tubi g‘adir­budurligi va chuqurlikka 
bog‘liq kattalik bo‘lib, Shezi koeffitsiyenti deb ataladi. Ikkinchi tomondan, 
rasmda ko‘rsatilganidek 
J
h
Sin






bo‘lib, 
J
- suv yuzasi nishabligini ifodalaydi. 
Yuqoridagilarni (

) tenglikka qo‘ysak, quyidagiga ega bo‘lamiz: 
J
C
rt
o
















'
2
2
 
Shu tenglikning har ikki tomonini 






ifodaga qisqartirilsa, 
J
С
rt
o






'
2
2
1
tenglik hosil bo‘ladi. Ma’lumki, 
R



(
R
­ gidravlik radius) edi. Shuni 
hisobga olsak 
J
R
С
rt
o



'
2
2
1

bo‘lib, bu ifoda 
урт

ga nisbatan echilganda 
J
R
С
rt
o



'

ifoda hosil bo‘ladi. Ifodadagi 
C
koeffitsiyentni aniqlash uchun maxsus 

---

114 

---

115 
jadvallar tuzilgan. Nishablik (
J
) nivelir yordamida aniqlanadi. Gidravlik 
radius (
R
) esa o‘lchangan chuqurlik ma’lumotlari asosida hisoblab 
topiladi. 
Oxirgi tenglik Shezi ifodasi deb nomlanadi, Chunki uni 1775 - yilda 
fransuz olimi Antuan Shezi (1718­1798 - yillar) taklif etgan. Buning tarixi 
quyidagicha. XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib, Parij shahrining suv 
ta’minotida etishmovchilik sezila boshlaydi. Bu masalani shahar 
yaqinidagi Ivett daryosidan qo‘shimcha suv keltirish bilan hal etish 
mumkin edi. SHahar ma’muriyati 1768 yilda uning hisob­kitoblarini 
A.Sheziga topshiradi. Oradan 7 yil o‘tgach, A.Shezi suv keltiradigan kanal 
ko‘ndalang qirqimining o‘lchamlarini va undagi suv sarfini juda aniq 
hisoblab beradi. Yuqoridagi ifoda ham shu ishlarni amalga oshirish 
jarayonida taklif etilgan.