Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

 
Nazorat savollari 
1. Daryo suvi harakatining qanday turlarini bilasiz? 
2. O‘zgarmas harakat va uning turlarini eslang. 
3. Laminar va turbulent rejimli harakatlarga misollar keltiring. 
4. Daryoda suvning oqish tezligini o‘lchash va aniqlashning qanday 
usullarini bilasiz? 
5. Yuza qalqimalar yordamida daryo suvining oqish tezligi qanday 
aniqlanadi? 
6. Tezlikni gidrometrik parraklar yordamida o‘lchash qanday 
afzalliklarga ega? 
7. Shezi ifodasining yaratilish tarixini eslang. 
8. Tezlik epyurasi nima? 
9. "Izotax" tushunchasiga ta’rif bering. 

---

117 
XI BOB. Suv sarfi 
11.1. Suv sarfi va uni aniqlash usullari 
Daryoning ko‘ndalang qirqimi yuzasidan vaqt birligi ichida oqib 
o‘tadigan suv miqdoriga suv sarfi deyiladi. Suv sarfi m
3
/s yoki l/s larda 
ifodalanadi. 
Berilgan ko‘ndalang qirqimdagi suv sarfini quyidagi ifoda bilan 
aniqlash mumkin: 




Q
,
bu yerda: 

­ ko‘ndalang qirqimdagi o‘rtacha tezlik, 

­ shu ko‘ndalang 
qirqim yuzasi. Bu yuza ko‘ndalang qirqimda chuqurlik o‘lchash ishlari 
natijasida aniqlanadi. Suvning oqish tezligi Shezi ifodasi bilan hisoblangan 
hollardagina suv sarfi yuqoridagi ifoda yordamida aniqlanadi. 
Suvning oqish tezligi alohida tiklik (vertikal)lar bo‘yicha gidrometrik 
parraklar yoki qalqimalar yordamida aniqlanganda, suv sarfi boshqacha 
yo‘l bilan hisoblanadi. Masalan, tezlikni gidrometrik parrak yordamida 
o‘lchab, so‘ng suv sarfini hisoblashda ishlarni quyidagi tartibda amalga 
oshirgan ma’qul: 
1. Tanlangan ko‘ndalang qirqimdagi barcha chuqurlik va tezlik 
vertikallarida chuqurliklar o‘lchanadi; 
2. Tezlik vertikallarida tanlangan usulga ko‘ra tegishli sondagi 
nuqtalarda tezliklar o‘lchanadi; 
3. Har bir tezlik vertikali uchun o‘rtacha tezlik (
rt
o'

) empirik 
ifodalar yordamida hisoblanadi; 
4. Chuqurlik vertikallari orasidagi va so‘ngra esa tezlik vertikallari 
orasidagi oraliq maydonchalar (
i

) aniqlanadi; 
5. Ko‘ndalang qirqimdagi suv sarfi ­ 
Q
quyidagi ifoda bilan 
hisoblanadi: 
n
n
n
n
n
k
k
Q































1
1
2
3
2
1
2
1
0
1
2
...
2
2
, 
bu yerda: 
,...
2
,
1


n

­ mos ravishda 1­,2­ va n ­ tezlik vetikallarida suvning 
o‘rtacha oqish tezligi, m/s larda; 
0

­ qirg‘oq bilan birinchi tezlik vertikali 
orasidagi yuza, m
2 
larda; 
1
,...
2
,
1

n



­ tezlik vertikallari orasidagi oraliq 
yuzalar, m
2
larda; 
n

­ oxirgi tezlik vertikali bilan qirg‘oq chizig‘i 
orasidagi yuza, m
2
larda; k­ qirg‘oq bilan 1­ tezlik vertikali va oxirgi n ­ 
tezlik vertikali bilan qirg‘oq orasidagi tezlikning o‘zgarishini hisobga 
oluvchi koeffitsiyent bo‘lib, qirg‘oq va o‘zan holatiga ko‘ra maxsus 

---

118 
jadvaldan topiladi. 
Ko‘ndalang qirqim uchun suvning o‘rtacha oqish tezligi quyidagi 
ifoda yordamida aniqlanadi: 
,
'

Q
V
rt
o

,
/ сек
м
bu yerda: Q ­ ko‘ndalang qirqimdagi suv sarfi, 
сек
м /
3
larda; 

­ 
ko‘ndalang qirqim yuzasi, 
2
м