Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun darslik
Xalq xo‘jaligida turmushda foydalaniladigan
Download 5.61 Mb. Pdf ko'rish
|
Tabiatshunoslik. 4-sinf (2017, A.Bahromov, Sh.Sharipov)
Xalq xo‘jaligida turmushda foydalaniladigan
tog‘ jinslari va minerallar foydali qazilmalar deb ataladi. Foydali qazilmalar uch turga bo‘linadi: yonuv- chi, rudali va noruda foydali qazilmalar. Yonuvchi foydali qazilmalar: ko‘mir, neft, tabiiy gaz, torf kabilar. Tarkibida metallar mavjud bo‘lgan minerallar rudali foydali qazilmalarni tashkil etadi. Rudadan temir, mis, aluminiy, rux, qo‘r g‘oshin kabi metallar olinadi. Oltin va kumush ham asosan rudadan olinadi. Noruda foydali qazilmalarga osh tuzi, oltingugurt kabilar kiradi. Ohaktosh, granit, mar mar va boshqa qurilish materiallari ham noruda foydali qazilmalarga tegishli. Foydali qazilma ekska vator va boshqa texnika vositalari yordamida ko‘p miqdorda qazib olinadi 39 (25-rasm). So‘ngra kerakli qazilma boylik qum, gil va boshqa begona moddalardan oz miqdorda ajratib olinadi. Oltin va kumush singari foydali qazilmalar ham shu tariqa olinadi. Mis, aluminiy, temir, qo‘rg‘oshin, rux kabi foydali qa zil malar esa boshqa turli begona moddalar aralashgan qattiq tosh – qotishma holida uchraydi. Qotishma holidagi rudalar eritilib, kerakli metallar ajratib olinadi. Osh tuzi ham sof holda qazib olinmaydi. Uning tarkibida zararli boshqa tuzlar, qum va gil ham bo‘ladi. Yuvish orqali begona moddalardan tozalanadi. So‘ngra yod qo‘shib, iste’ molga chiqariladi. O‘zbekiston hududi turli foydali qazilmalarga boy. Neft va tabiiy gaz konlari Farg‘ona vodiysida, Qash- 25-rasm. Foydali qazilmani ochiq usulda qazib olish. 40 qadaryo, Surxondaryo, Buxoro viloyatlarida va Ust- yurt platosida bor. Toshkent viloyatining Angren shahri atrofi da yo- nuvchi foydali qazilmalardan yana biri – qo‘ng‘ir ko‘mir qazib olinadi. Surxondaryo viloyatining Sharg‘un va Boysun shaharlari atrofi da toshko‘mir konlari mavjud. O‘lkamiz hududi oltin, kumush, mis, volfram kabi qim mat baho foydali qazilmalarga, marmar, granit, gips, ohaktosh kabi qurilish materiallariga, shuning- dek, osh tuzi konlariga boy. Ular o‘lkamiz hududi- ning qayerida joylashganligi 46–47-betlarda keltiril- gan O‘zbekiston Respublikasining tabiiy xaritasida ko‘rsatilgan. O‘lkamiz hududidagi foydali qazilmalar mamlaka- timiz boyligidir. Ular hozirda faqat o‘zimiz foydalani- shimiz uchungina emas, balki kelajak avlod uchun ham zarur. Foydali qazilmalardan ko‘p foydalanish natijasida ularning zaxirasi yildan yilga kamayib bormoqda. Shuning uchun yerosti boyliklarining qazib olinishi kamaytirili shi, qazib olingan xomashyo esa tejab ishlatilishi lozim. Tabiiy gazni tejash uchun birinchi navbatda o‘z xonadonimizda undan isrof qilmasdan foydalanishi- miz lozim. Ko‘chadagi mashinalarning yurishi uchun ko‘p miqdorda benzin ishlatiladi. Benzin neftdan olinadi. Neft zaxirasi ham cheklangan. Neftni tejash uchun 41 ? benzin o‘rniga elektr batareyalar yordamida yuradi- gan mashi nalardan foydalanishga o‘tish lozim bo‘ladi. Ilgari ko‘p buyumlar temir, mis, aluminiy va bosh- qa metallardan yasalar edi. Metallarni tejash maq sa- dida ularning o‘rnini bosuvchi plastmassalardan ham foydalanilmoqda. Ishdan chiqqan turli mashinalar metall qismlari yig‘ib olinadi. To‘plangan yaroqsiz metallar tegish- li korxonada eritilib, yangi mashinalar va buyumlar ishlab chiqariladi. Shu tariqa metallar tejaladi. Ana shu maqsadda aholi o‘rtasida metall yig‘ish tadbirlari o‘tkaziladi. Respublikamizda qanaqa foydali qazilmalar borligini daftaringizga yozing. Download 5.61 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling