Umumy dil bilimi

Wilgelm fon Gumboldtyň «Ýawa adasyndaky kawi dili 
hakynda» (1836-1839) atly üç tomluk nazary işiniň sözbaşysynda 
işlenilip düzülen diliň filosofiýasy dil bilimine uly täsir etdi. W. fon 
Gumboldt dili şahsyýetiň işi diýip belläp, milletiň akyl ýetirişi bilen 
aýrylmaz bagly hasap edýär. Ol : «Halkyň dili – onuň ruhudyr, halkyň 
ruhy bolsa onuň dilidir» diýýär. Diliň jemgyýet, aň bilen baglanyşygy 
diliň bar bolan hem-de hemişelik özboluşlylygy bolup, diliň görnüşini 
emele getirýär. Diliň görnüşi bolsa diliň degişlilikde daşky hem-de 
içki görnüşlerini düzýän dil birlikleriniň iki tarapynyň bütewiligidir. 
Diliň daşky görnüşi onuň ses ulgamydyr, şeýle-de grammatiki we 
etimologiki görnüşidir (kökleridir). Içki görnüşi bolsa halkyň öz-özüne 
akyl ýetirişiniň dilde beýan edilmegine mümkiçilik berýän dil görnüşiniň 
guralmagydyr. Görnüş dile durnuklylyk berýär, ol umumyadamzat 
düşünjelerini beýan edýän dil akyl ýetirişlerini ýüze çykarmak bilen 
mantyk (logika) görnüşlerinden tapawutlanýar. Söz zatlary däl-de, olar 
hakyndaky düşünjeleri aňladýar. W. fon Gumboldt diliň görnüşlerini 

---

59
mantyk jedelleri boýunça kowumdaş dilleriň çäklendirilen sanynda 
kowumdaş we kowumdaş däl, ösen, ösmedik dilleri deňeşdirmek 
esasynda, diliň tebigatyna görä öwrenmeli diýip belleýär. W. fon 
Gumboldtdan soň gapma-garşy goýlan mantyk we taryhy, umumy 
we şahsy, mantyk we psihologik, görnüş we many gatnaşyklary adaty 
lingiwistik nazaryýetlerine öwrüldiler. XIX asyryň ortalarynda häzir-
ki zaman dil biliminde öz şöhlelenmesini tapan, mantyk (logika) we 
psihologik ugurlar resmi taýdan ykrar edildi. 
Dil biliminiň mantyk (logika) ugry üçin dilleriň many taýdan 
meňzeşligini tapmaga ymtylma häsiýetlidir: sözlemleriň manysy 
pikirlenme, sözüň manysy düşünje bilen barabardyr. Lingwistik 
seljermäniň usulyýetine örän uly üns berilýär. Mantyk ugry ilkibaşda 
psihologik görnüşde emele gelip, XVII asyrda Fransiýada A. Arnonyň 
we K. Lanslonyň «Ählumumy rasional grammatikasynda» öňe sürül-
ýär. XIX asyrda mantyk-grammatiki ugur birtopar ýurtda işlenilip 
düzülýär. Onuň Russiýadaky uly wekilleriniň biri «Rus diliniň taryhy 
grammatikasyny» dörediji F. I. Buslaýew bolupdyr.
Psihologik ugur üçin häsiýetli aýratynlyk diliň içki görnüşiniň 
aýratynlyklaryny, sözleýiş kanunalaýyklygyny ýüze çykarmaga 
çalyşmakdyr. Psihologik ugruň tarapdarlary sözleriň manylary (göni 
we göçme manylar) we grammatiki kategoriýalar hakynda taglymat 
döretdiler. Psihologik ugruň emele gelmeginde G. Şteýntalyň we