Umumy dil bilimi

Frans Boppuň (1791–1867), Ýakob Grimmiň (1785–1863), Ras-
mus Raskyň (1787–1832), Aleksandr Wostokowyň (1781–1864) 
örän uly hyzmaty bardyr.
Frans Bopp. Frans Boppuň esasy ylmy işi onuň «Sanskrit, zend, 
grek, latyn, litwa, got we nemes dilleriniň deňeşdirme grammatikasy» 
atly kitabydyr. Kitabyň birinji neşiri 1833-nji ýyldan 1852-nji ýyla 
çenli aralykda çap edilýär. Üç tomdan, alty bölümden ybarat bolan 
bu iş hindi-ýewropa deňeşdirme-taryhy dil biliminiň esasy çeşmesi 
bolýar. Bu iş dürli ýurtlardan bolan dilçileriň täze nesliniň kemala gel-
meginde möhüm ähmiýete eýe boldy. Şol döwürde dil bilimi özüniň 
ösüşinde uly üstünlikler gazanan hem bolsa, F.Boppuň işi örän ýokary 
derejede kabul edildi. Kitabyň 1856-njy ýylda çap edilen iňlis dilindä-
ki nusgasynyň sözbaşynda bu iş I. Nýutonyň «Natural filosofiýanyň 
matematiki başlangyçlary», şeýle-de, F. Bekonyň «Täze organon» 
işleri bilen deňeşdirilýär.
Frans Bopp hindi-ýewropa dilleriniň genetik garyndaşlygyny 
ylmy taýdan tassyklady. Ýöne bu meselä XVI asyrda G. Postelus we 
I. Skaliger, XVII asyrda W.Leýbins, Ý. Križaniç, XVIII asyrda 
M. W. Lomonosow, W. Džounz hem üns beripdi.
F.Boppuň hindi-ýewropa dilleriniň garyndaşlygy baradaky pikiri, 
esasan, işlik fleksiýalaryna (söz üýtgediji goşulmalaryna) daýanýar. 

---

56
Onuň ýokarda agzalan işinde F.Boppuň belli agglýutinasiýa (birleşme) 
nazaryýeti beýan edilýär. Bu nazaryýet hindi-ýewropa dilinde söz 
toparlarynyň emele gelşini düşündirmäge gönükdirilýär. Onuň esasy 
manysy şundan ybaratdyr. Hindi-ýewropa dili ilkibaşda asyl söz dille-
rine – amorf dillere degişli bolupdyr. Ol diňe bir morfemaly sözlerden 
– kök sözlerden ybarat bolup, goşulmalar ulanylmandyr. Kök sözler 
işlik hem-de çalyşma kök sözleri atlandyrylýan iki bölüme bölünipdir. 
Wagtyň geçmegi bilen çalyşma kök sözleriniň esasynda çalyşmalar 
we ownuk bölekler emele gelipdir. Käbir çalyşmalar işlik kök söz-
leri bilen bilelikde ýygy-ýygydan ulanylmagynyň netijesinde olara
birigipdir. Bu bolsa, goşulmalara öwrülen çalyşmalaryň döremegine 
sebäp bolupdyr.
Boppuň agglýutinasiýa nazaryýeti werballaşma (işlikleşme) 
garaýşyna degişlidir, onuň esasynda esasy söz toparlary işlik kök söz-
lerinden emele gelýär diýlen garaýyş ýatýar. Substantiw (atlaşma) na-
zaryýeti bolsa, söz toparlarynyň döreýşinde taryhy taýdan ilkinjiligi 
atlara degişli hasaplaýar.
F. Bopp ylmyň taryhyna hindi-ýewropa deňeşdirme-taryhy dil 
biliminiň esasyny goýujy hökmünde girdi. Ol «Sanskrit, zend, grek, 
latyn, litwa, got we nemes dilleriniň deňeşdirme grammatikasy» atly 
kitabynda deňeşdirme-taryhy dil biliminiň nazary esaslandyrmasyny 
öňe sürdi.
Hindi-ýewropa dillerini deňeşdirip öwrenmekde F.Boppuň 
hyzmaty örän uludyr. Soňky ýyllarda ýazylan işleriň köpüsi onuň 
garaýyşlaryna esaslanýar.