Universiteti b. A. Bahritdinov s. A. Zokirova
Y a m a y k a , S e n t - L u s i l , T r in id a d v a T o b a g o ) y o k i q u r u q lik d a j o y l a s h g a n
Download 35.04 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Y a m a y k a , S e n t - L u s i l , T r in id a d v a T o b a g o ) y o k i q u r u q lik d a j o y l a s h g a n m a m la k a tla r (Livan, M a k e d o n iy a , T u n is v a b o s h q a )la r a lo h id a rin e g a lla y d i. O ltin ch i g u r u h ic h id a ta b iiy r e s u r s la r n in g d e y a r li b a r c h a tu r la rig a b o y m a m la k a t (Xitoy, H in diston , P o k isto n , K am erun , G ru ziya, O zarb ajon v a b o s h q a )la r bilan bir n a v b a td a sh u la r n in g bir, ikki turi bilan y a x sh i t a ’m in la n g a n d a v la tla r h a m m avjuddir. C h u n o n c h i, m in eral r e s u r sla r h is o b ig a r iv o jla n a y o tg a n m a m la - katlar q a to rig a T u rk m a n isto n , B oliviya, M avritaniya, Z a m b iy a , e r -s u v resu rsla ri h is o b ig a r iv o jla n a y o tg a n m a m la k a tla r q a to r ig a A lb a n iy a , T ojikiston, K a m b o ja , L a o s, S e n e g a l, V y e tn a m , G o n d u r a s, N ik a ra g u a , G a n a , B a n g la d e s h , Sh iri-L ank a, M old aviya v a b o s h q a la r kiradi. Yettinchi g u r u h g a kiradigan iq tisod iy q o lo q m a m la k a tla rn in g k pchiligi tab iiy r e s u r sla r g a k a m b a g ’aldir. S h u la r q a to rig a B u r k in a -F a so , G v in e y a -B isa u , Mali, S y e r r a -L e o n e , E fiop iya, M alavi, M ozam b ik , R u a n d a , Y am an v a N e p a l davlatlari kiradi. U s h b u g u r u h d a g i b a z i bir m a m la k a tla r ta b iiy r e s u r sla r n in g u yoki bu tu rig a b o y b o ’la g n a lig ig a q a r a m a s d a n , is h la b c h iq a r is h m u n o s a b a tla r in in g m u k a m m a l e m a s lig i v a a h o li s o n in in g ju d a t e z s u r ’a tlar b ilan s a y o t g a n lig i tufayli, iq tisod iy q o lo q lik d a n c h iq a o lm a y a p ti. B u n d a y m a m la k a tla r q a to rig a yer, s u v v a m ineral r e s u r sla r g a b o y S u d a n , N igeriya, M a d a g a sk a r, T a n za n iy a , A n g o la , KDR, C h a d v a b o s h q a d a v la tla r kiradi. Jahon mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko’ra turlari H o zir g i v a q t d a iq tis o d iy v a s i y o s i y g e o g r a f iy a d a j a h o n m a m la k a tla rin i iq tis o d iy r iv o jla n is h d a r a j a s ig a к о ’га a y rim tu r la rg a a jr a tis h m a s a l a s i e n g m u h im v a d o lz a r b m a s a l a h is o b la n a d i. U s h b u m u r a k k a b v a k o ’p jih a td a n “n o z ik ” m u a m m o fa n y u tu q la ri v a e r is h ilg a n ta jr ib a la r g a t a y a n g a n h o ld a h a l etild i. M a m a la k a tla m i ayrim turlarga ajratish a w a la m b o r ularda m avju d a h o li jon b o s h ig a x o s b lg a n YaMM qiym ati h is o b g a olinadi, u n d a n k eyin gi b o s q ich la rd a YaMM u m u m iy q iy m a t, s a n o a ti, q ish lo q x jaligi v a x izm a t k o ’r sa tish s o h a s in in g rivojlangan lik d a r a ja si h a m d a u larn in g iq tiso d iy o td a e g a lla g a n rni in o b a tg a o lin d i. M a zk u r j a r a y o n d a u y o k i b u d a v la t n in g j a h o n iq t is o d iy v a s i y o s i y h a m ja m iy a tid a g i o ’mi v a a h a m iy a tig a katta e ’tibor berildi. S h u n d a y qilib, a n a s h u m e to d o lo g ik ta m o y illa r g a ta y a n g a n h o ld a ja h o n d a m avjud b o ’lg a n b a r c h a 2 2 9 m a m la k a t yetti turga b linadi. B a rch a iq tiso d iy koY satk ich lar b o ’y ich a birinchi tur “yettilik d avlatlari” te n g i y q h is o b la n a d i. Ikkinchi tur m am lak atlari u larga x o s iq tiso d iy k rsa tk ich la rg a b in o a n “yettilik davlatlari"ga ju d a y a q in turadi. U s h b u m a m la k a tla r s o n i 1 9 9 7 -y ild a G o n k o n g va 2 0 0 0 - y ild a M a k a o n i X itoy X alq R e s p u b lik a s i ta rk ib ig a q s h ilis h i h is o b ig a 2 t a g a q isq a rd i. U c h in c h i tur d avlatlari iq tiso d iy r ivojlanish s u r ’a tla rig a b in o a n I v a II tur m a m la k a tla r id a n u s tu n turadi h a m d a b u la r q atorini t ldirib tu ru v ch i a s o s i y m a n b a h is o b la n a d i. B u n d a y d a v la tla r q a to r ig a r iv o jla n g a n z a m o n a v iy q a y ta is h lo v c h i s a n o a t g a , q is h lo q x jaligi h a m d a x iz m a t k r s a tis h s o h a s i g a e g a b o l g a n Isroil, K o re y a R e s p u b lik a s i, Y an gi Z e la n d iy a v a a y n iq s a Is p a n iy a v a P o rtu g a liy a n i q o ’s h is h m um k in . T rtin ch i tur m a m la k a tla r i ic h id a u c h in c h i v a u n d a n h a m y u q o ri tur m a m la k a tla r ig a o ’tis h u c h u n A r g e n tin a , U ru gvay, C h e x iy a d avlatlari b a r c h a im k o n iy a tla rg a eg a d ir. B e s h i n c h i tu r m a m la k a tla r i q a t o r ig a iq t is o d iy r iv o j la n is h in in g k a tta im k o n iy a tla r i U k r a in a , X o r v a t iy a , S l o v a k iy a , V e n g r iy a , P o l s h a , T u r k iy a , M a la y z iy a , J A R , B ra ziliy a , Chili d a v la tla r id a m avjud dir. 0 ’z b e k is t o n v a b o s h q a s h u tu r g a k ir g a n s o b iq Ittifoq r e s p u b lik a la r in in g im k o n iy a tla ri h a m yu q o ri b a h o l a n m o q d a . O ltin ch i tur m a m la k a tla r in in g iq tis o d iy ta ra q q iy o ti k p jih a td a n u la r d a m avjud s iy o s iy v a ziy a tn i b arq arorlash tirish h a m d a rivojlantirishning d em o k ra tik y lini ta n la b o lis h ig a b o g ’liqdir. S h u n d a y m u a m m o la r d a s t a v v a l T ojik iston , T u r k m a n isto n , A lb a n iy a , K a m b o d ja , L a o s , N ik a r a g u a , A r m en iy a , O za r b a jo n , G ru ziya, U g a n d a , B a n g la d e s h , P o k isto n d avlatlariga xosd ir. Y e ttin c h i tur m a m la k a tla r i s o n i u n c h a lik k a tta b o ’l m a s a h a m , a y n a n s h u la r g a x o s ijtim oiy-iq tisod iy m u a m m o la r ja h o n d a g i barqarorlik v a ten g lik k a x a v f s o lis h i m u m k in . B inobarin, N igeriya, KDR, Niger, C h a d , R u a n d a , Burundi, S u d a n , E fiop iya v a Epitriya m am la k a tla rid a y u z b e r g a n v a d a v o m e t a y o tg a n m illatlararo m ojarolar, urushlar, Afrikada v a b utun d u n y o d a s iy o s iy beqarorlikni keltirib c h iq a r a y o tg a n e n g m uhim sab ablard ir. J a h o n iq tiso d iy v a s iy o s iy m u n o sa b a tla r id a u stu n a h a m iy a tg a e g a b lg a n “yettilik” m am lak atlari yuq orida q a y d etib tilgan d u n y o m iq y o sid a YaM M ning deyarli 3 /2 q ism in i y e tk a z ib beradi. “Yettilik” m am lak atlarin in g b a r c h a s i yuqori d a ra ja d a rivojlangan s a n o a t v a q ish lo q x jaligi ish la b c h iq a r ish ig a h a m d a x izm a t k o ’r s a tis h s o h a s i g a egad irlar. 4 -ja d v a l “ Y e ttilik ” m a m la k a tla r id a v a O z b e k i s t o n R e s p u b lik a s i b a n d a h o lin in g t a r m o q la r b y i c h a ta rk ib i (fo iz d a ) Davlatlar Jami Shu jumladan Band aholi Sanoat va quri- lishda Qishloq xjaligi Transport va aloqada Savdo- texnik ta’minoti Boshqa tarmoqda AQSH 100 24 3 6 21 46 Yaponiya 100 34 6 6 22 32 Germaniya 100 38 3 6 17 36 Fransiya 100 29 5 7 17 42 B.Britaniya 100 27 2 6 20 45 Italiya 100 32 8 5 22 33 Kanada 100 23 4 6 24 43 0 ’zbekiston 100 20.8 28 6.5 9.3 35.4 J a d v a l m a lu m o tla r id a n krinib tu r g a n id ek , b a r c h a “yettilik” m a m la k a tla rid a s a n o a t yuq ori d a r a ja d a rivojlangan , s h u bilan birga b a n d a h oli s a lm o g ’i q is h lo q x j a lig id a p a s t k o 'r s a t k ic h la r g a e g a . U s h b u ta r m o q n i y u q o r i d a r a j a d a m e x a n i z a t s iy a l a s h g a n l ig i , ja r a y o n la r n i z a m o n a v i y k o m p y u te r la r v o s i t a s i d a b o sh q a rilish i bilan b o g ’la n g a n . M azkur d a v la tla rn in g k pchiligi (A Q S H , K a n a d a , F r a n s iy a , Ita liy a ) q is h lo q x ja lig i m a h s u lo tla r i v a x o m a s h y o s i g a b lg a n e h tiy o jla r in i z la r in in g ich k i is h la b c h iq a r is h im k o n iy a tla r i h i s o b i g a t o ’la t a ’m in layd i. G e r m a n iy a , Y a p o n iy a v a B u yu k B ritaniya m am lak atlari h a m ja m i is t e ’m ol q ila d ig a n q ish lo q x jaligi m a h su lo ti v a x o m a s h y o s in in g 2 0 - 3 0 foizini im port q ilad i x o lo s . E n g m u h im i, im port b ila n b o g ’la n g a n x a rajatlar b o s h q a q is h lo q x ja lig i m a h u s u lo t la r i e k s p o r ti h i s o b i g a n a f a q a t q o p la n a d i, b a lk i d a r o m a d h a m keltiradi. “Yettilik” m am lakatlari iqtisodiyotini n a q a d a r yuq ori d a ra ja d a rivojlangan ligini ular to m o n id a n is h la b c h iq a r ila y o tg a n s a n o a t m a h s u lo tin in g b a ’zi bir a s o s i y turlari h is o b id a h a m k rish im iz m um kin . 1 4 -ja d v a l “Y ettilik ” d a v la tla r i v a 0 ’z b e k i s t o n d a s a n o a t m a h s u l o t i b a ’z i bir tu rla rin i i s h l a b c h iq a r is h b o ’y ic h a d u n y o d a e g a ll a g a n o ’rinlari El/en i/ch mlrd N eft q azib olish Tab.gaz q azib olish K o ’m ir qazib olish PoMat eritish A vto m o bil i/ch s e m e n t i/ch (0 2 (0 D avlatlar I N c N n 3 N M ln t N c N c o тз N c N s £ 2 £ ■S 2 £ 2 2 jo c 2 ^O 2 2 AQSH 3800 3 1,7 350 10,6 58 2,4 900 18,0 90 13,8 8 22,9 75 6,8 Yaponiya 910 7 ,6 1 0,0 3 0,1 7,5 0,2 100 15,4 9 25,7 90 8,2 Germaniya 550 4 ,6 3 0,1 2 0,1 300 6,0 40 6,2 4 11,4 40 3,6 Fransiya 513 4 ,3 3 0,1 4 0,2 10 0,2 20 3,1 3,5 10,0 22 2,0 BBritaniya 345 2 ,9 98 3,0 75 3,1 70 1.4 17 2,6 1,5 4 ,3 9 0,8 italiya 240 2,0 5 0,2 25 1,0 1 0,0 30 4,6 1,4 4 ,0 40 3,6 Kanada 577 4 ,8 85 2,6 16 0,7 75 1,5 16 2,5 1,5 4 ,3 10 0,9 zbekiston 48 0,4 8 0,2 50 2,1 3 0,1 1 0,2 0,2 0,6 6 0,5 12000100 3300 100 2400 100 5000 100 650 100 35 100 1100 100 IV B O B . Q ISHLOQ X O ’JALIGI: G EO G R A FIK RIVOJLANISHNING BO SQ IC HLA RI VA 0 ’ZIGA X O S XUSUSIYATLARI Zamonaviy FTI ning rivojlanish bosqichlari Q ish lo q x jaligi - bu a h o li q a d im d a n v a h ozirgi FTI rivojlanib k e la y o tg a n ish la b ch iq a rish s o h a sid ir . Bu s o h a n a fa q a t a s o s iy o z iq -o v q a t y e tk a z ib b eru vch i m a n b a , h iso b la n a d i balki, k o ’pchilik ah o lin in g o ’z ig a x o s tu rm u sh tarzidir. XX- XXI a sr b s a g ’a s id a a g ra r se k to r d a ish la y o tg a n ah oli s o n i 1 ,3 m lrd .g a yetdi, q ish lo q x o ’jaligi jo y la rid a y a s h a y o t g a n o d a m la r u m u m iy s o n i e s a 2 ,6 mlrdni tash kil qildi (1 9 9 7 y . a h o lin in g 4 4 fo iz ). M azkur s o h a n in g a s o s iy xu su siy a tla ri: k e n g v a uzun dalalar, s o v u q m o ’tadil v a is s iq a g r o la n d sh a ftn i o ’z ic h ig a oladi. U sh b u s o h a d a y e r g a a s o s iy e ’tibor q a ra tilg a n , c hu n k i y e r a s o s iy fo y d a o lish m anbaidir. Bu m e h n a tn i g e o g r a fik b o ’lin ish ig a o lib k ela d i v a q ish lo q x jaligi b ila n s h u g ’u lla n is h d a r a ja la rin i a n iq la b b e r a d i. Q is h lo q x ja lig in in g k e lib ch iqish i terim ch ilik d an o vch ilik k a tilg a n d a n s o ’n g b o s h la n a d i, y a ’ni 1 m ing yil a w a l . Tabiat b ilan ta n is h is h u c h u n y a x sh i im kon tu g ’ildi, 0 ’sim lik la m in g har xil turlari p a y d o b o ld i v a h a y v o n la r q lg a rgatildi. A g a r hozirgi k u n d a g i va 10 m ing yil a w a l b lg a n q ish lo q x jaligini ta q q o s la y d ig a n b lsa k ”, h a m ju d a h a m katta zgarishlar го’у b e r g a n v a ular g eo g ra fik xaritani h a m d a sim lik v a h a y v o n o t olam in i d u n y o b o ’y ich a ta q s im la n is h in i zgartirdi. H ozirgi k u n d a e n g birinchi b o lib O s iy o v a Afrikada q lg a rgatilgan q u sh la r b a rch a q ifa la r d a parvarish q ilin m oq d a. L ekin, m ah ailiy ekin-terin bilan s h u g ’u lla n a d ig a n lk alar h a m bor, bular: A vstraliya, S h im oliyA m erik a v a Yevropadir. Jan u b i-G ’arbiy va jan u b i-S h arq iy O s iy o d a e s a ekinlar q ish lo q x jaligining 7 0 - 8 0 foizn i tash k il qiladi. S h u n d a y qilib, q ish lo q x o ’jaligi yerlarining e g a lla n is h i v a m in taq aviy tem ir y llarining qurilishi bilan b o g ’liqdir. X lX -a sm in g o xiriga kelib e s a , sh im o liy h a m d a J a n u b iy A m erik a , A vstraliya va Y angi Z e la n d iy a d a ch orvach ilik n in g rivojlanishi v a g o n v a refjirator k em a la rn in g qurilishidadir. X X -a sr d a k o ’p s a n o a t Y evrop a, A m erik a v a A v straliya d avlatin in g a v to m o b illa sh u v i q ish lo q x o ’jaligi ferm alarin in g ix tis o s la s h u v ig a olib k eldi. H ozirgi k u nd a te z y o m o n b o ’la d ig a n m a h su lo tla r , g u lla r v a d e n g iz m a h s u lo tla r in i S h im o liy A m e rik a v a g ’a rb iy Y e v r o p a g a t e z y e t k a z i s h u c h u n a v i a t r a n s p o r t d a n f o y d a l a n i l a d i . F a n - t e x n ik a n i q i s h l o q x o ’jalig id a g i inq ilob uni m o d e r n iza tsiy a la sh tir ish v a s a n o a tla s h tir ish a g r o s a n o a t k o m p le k s i bilan b o g ’lqdir. A S K 3 bir-biriga qattiq b o g ’liq b o ’lg a n b lim lard an iboratdir: 1) q ish lo q x jaligi u ch u n m a sh in a , 2 ) q ish lo q x jaligi m ah su lotlarin i ish la b c h iq a rish , 3) is t e ’m o lg a tayyor b lg a n q a y ta is h la s h tran sp ortid an iboratdir. P ostin d u strial davltlardagi A S K ko’rsatkichlari 1:2:7 g a te n g . R ivojlanish ning har xil b o sq ich la rid a b lg a n davlatiard a e s a bu k rsatkich 2 g a te n g . R ivojlangan d a v la tla rd a hali a s k u m u m a n y lg a q y ilm a g a n . Lekin, ja h o n b ozori borligi rivojlan m agan d avlatlarga taalluqlidir, sh u n in g u ch u n davlatlar z nazoratini y lg a q y g a n . A s o s iy in te g r a ts iy a p a r r a n d a c h ilik d a , s u t x ja lig id a , s h a k a r is h la b c h i q a r is h d a n o n m a h s u lo t la r i, s a b z a v o t l a r , m e v a la r , k o f e , k a k a o , c h o y m a h su lo tla rig a ix tis o s la s h g a n . Q ish lo q xjaligi iq tiso d n in g kapital s ig ’imi katta, sh u bilan birga m aterial, e n e rg e tik v a fan s ig ’imi katta ta r m o q g a aylan ib b o rm o q d a . Rivojlanish darajasi va ynalishining geografik tafovutlari Hozirgi ja h o n a g r o g e o g r a fiy a s i q ish lo q x jaligi turlaridan iboratdir, q a y sik i ijtimoiy fa n -te x n ik a va tab iiy om illar ta ’siri tufayli k elib ch iq a d i. Bu turlarda o ’z ig a x o s ijtimoiy v a ish la b ch iq a rish belgilari bordir. XX a sr n in g ikkinchi yarm id a q ish lo q x jaligi g e o g r a fiy a s id a k atta o ’z g a rish la r ro’y berdi v a ular n a fa q a t butun ja h o n , balki m in taq aviy m a ’n o g a h a m e g a d ir v a b u o ’z g a r is h ijtimoiy ish la b ch iq a rish fo rm a la rig a h a m tegishlid ir. Q ish lo q x jaligi ijtim oiy-iqtisodiy tu z u lish ig a k o ’ra o 'z x u s u s iy a tla rig a eg a d ir. Q ish lo q x o ’jaligining a s o s iy guruhlari quyidagilardir: 1) a n ’a n a v iy d e h q o n c h ilik v a yarim ta yyor m a h su lo tch ilik 2 ) a n a v iy yarim m a h su lo tch ilk 3) b o z o r -to v a r m u n o sa b a tla r i 4 ) d a v la t-k o o p e r a tiv m u n o sa b a tla r i B o z o r iq tiso d iy o tig a b u tu n lay tg a n rivojlan gan d avlatlar q ish lo q x o ’ja iig id a m oln in g kap italistik sh ak llari u stu n b lm o q d a , riv o jla n a y o tg a n d avlatlard a e s a x o ’jalik lam in g u s h b u turlari a n ’a n a v iy tu zu lish in i s a q la b q o lg a n h o ld a q ish lo q x ja lig ig a kirib b o r m o q d a . B o z o r iq tiso d iy o tig a o ’tis h ind ividu al x o ’ja lik la m in g rolini o sh ir ish bu islo h o tla r X itoy ( 1 9 8 7 y.), S h a rq iy Y ev ro p a davlatlari, s o b iq S o v e t resp u b lik a la ri (9 0 yillardan b o s h la b ) y a ’ni tish iq tiso d iy o tid a b lg a n d avlatlarn in g a s o s iy m aq sad id ir. U s h b u d a v la tla rd a yarim a s r d a v o m id a (so b iq S o v e t Ittifoqida 2 0 yillardan. b o s h la b ) q ish lo q x jaligi d a v la t kollektiv x jalik turi b o s h q a r g a n b lsa h a m , h ozir u y e rd a k p tuzum lilik hukm su r m o q d a . Birinchi hu du diy ish la b ch iq a rish birligi - bu q ish lo q x jaligi korxonalaridir. U n in g ijtimoiy rni m a h s u lo tn in g b a h o s i k a p ita ln in g m iq d ori, lek in k p h o lla rd a p o d a n in g k atta- k ich ik lig ig a q a r a b b a h o b erila d i. 2 0 y illarn ing. a s o s iy y o ’n a lish i to v a r m u n o s a b a t la r in i k e n g a y t ir m o q v a i s h l a b c h iq a r is h n i k a tta k o r x o n a la r d a ja m la sh d ir . X o ’jalik lam i sta tistik a b y ich a 3 g u r u h g a b lish m um kin: kichik, o ’rta v a katta. 0 ’rtach a x jalik tu s h u n c h a s i d a v la tg a q a ra b beriladi, chun ki u m a h a lliy ijtim oiy-iqtisodiy z ig a x oslik , tabiiy sh a ro it, tarixiy h a m d a aholi z ic h lig ig a q a r a b b elg ila n a d i. S h u n d a y qilib, A v stra liy a d a fe rm a n in g o ’rtach a m a y d o n i 2 ,8 m in g. g a , A Q S H v a K a n d a d a 2 0 0 0 g a , Y evrop a e s a fa q a t 1 7 g a , Y a p o n iy a 2 g a d a n kam roq m a y d o n n i e g a lla y d i. Katta v a kichik ferm a la r o ila xjaligi turiga m a n s u b b lib , k o r x o n a la r n in g a s o s i y q is m in i ta s h k il q ila d i, s h u b ila n b ir g a t o v a r m ah su lotlarin i kichik q ism in i h a m . Ular o r a sid a n iste'm o lch ila r v a yarim to v a r ferm alar, y an i ek in m a y d o n i kichik b lg a n ferm a la r k pchilikni ta sh k il qiladi. Download 35.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|