Universiteti b. A. Bahritdinov s. A. Zokirova
D e n g iz su vin i c h u c h u k qilish usullari m urakkabdir v a q im m a tg a tu s h a d i, a m m o
Download 35.04 Kb. Pdf ko'rish
|
|
D e n g iz su vin i c h u c h u k qilish usullari m urakkabdir v a q im m a tg a tu s h a d i, a m m o s h u n d a y s u v d a n Q u v a y t, Jazoir, Liviya, B erm u d v a B a g a m orollarida, A Q S H n in g bir n e c h a r a y o n la r id a f o y d a la n a d ila r . M D H d a , M a n g ’is h lo q y a r im o r o lig a ( Q o z o g ’isto n ) d e n g iz su v in i c h u c h u k qilish qu rilm asi ish la m o q d a . B u n d a n ta sh q a r i, o k e a n c h u c h u k su v id a n fo y d a la n is h n in g y a n a bir real im k o n iy a ti bor: s u v g a m u h toj d a v la tla r g a Y ern in g s h im o liy v a j a n u b iy m u z q a tla m id a n b linib k e ta y o tg a n k o ’c h m a m u z t o g ’larini b u k sirovk a q ilish . D u n yo o k e a n in in g b u n d a n k ey in g i ilm iy -tek sh irish v a o 'zla sh tirish i ishlari m a s a la s in i h al e tis h , k e la ja k d a v a b o s h q a g lo b a l m u a m m o la m i y e c h is h g a t a ’sir e tis h i m um kin. U lardan bir n e c h ta s in i s a n a b o ’tam iz. D u n y o o k e a n i r e s u r s la r in in g e n g m u h im q is m i - b io lo g ik r e s u r s la r . O lim larning o ’y la s h ic h a , bu r es u r sla r 3 0 mlrd. aholini t o ’y d irish g a qodir. D u n y o o k e a n i - ju d a katta m ineral x o m a s h y o z a x ir a sig a e g a . Y ildan -yilga sh u resurslarn i ish la tish ja ra y o n i k e n g a y m o q d a . D e n g iz o stid a n hozirgi p a y td a d u n y o d a ish la b chiqarilgan n eftn in g j qism i, k assiteritn in g 12 foiz (In d on eziya, M alayziya v a Tailand qirg’oq larid a), JA R va N am ib iy a qirg’o q larid agi q u m lardan olm o sla r, o ’g ‘it u ch u n fo s fo r k o n k r e s iy a s i m illion t o n n a la b is h la b c h iq a r ilm o q d a . 1 9 9 9 y ild a Y an gi G v in ey a n in g s h a r q to m o n id a o k e a n o stid a n n ih o y a td a b o y tem ir, sin k , m is, oltin v a k u m u sh k o m p le k s rudalarining q a z ib ch iq a rish ulkan lo y ih a si a m a lg a osh irila b o sh la d i. O k e a n n in g e n e r g e tik sa lo h iy a ti ju d a katta (D u n y o o k e a n in in g birgina s u v q a lq is h ja ra y o n i in so n iy a tn i e n e r g iy a bilan ta ’m inlay olad i, lekin h o z irc h a bu k ela ja k sa lo h iy a ti.) Y er y u z i d a i s h l a b c h i q a r is h n in g rivoji v a a l m a s h u v u c h u n D u n y o o k e a n in in g tr a n s p o r t a h a m iy a ti ju d a k a tta . O k e a n d a in s o n iy a t n in g x jalik fa o liy a ti o q ib a t id a k o ’p c h iq in d ila r t o ’p la n a d i ( o k e a n s u v la r in in g k im y o v a fizik t a ’siri v a tirik o r g a n iz m la r n in g b io lo g ik t a ’siri n a tij a s id a t u s h a y o t g a n c h iq in d ila r n i t o z a l a y d i . A m m o i n s o n i y a t o k e a n n i n g z - z i n i t o z a l a s h q o b iliy a tid a n n o t o ’g ’ri f o y d a la n is h , ju d a o g ’ir o q ib a tla r g a olib k e la d i). D u n y o o k e a n in in g r e s u r s la r in i o ’z la s h tir is h v a uni s a q la s h , s h u b h a s iz , in s o n iy a tn in g g lo b a l m u a m m o la r id a n biridir. Yer tarixining 4 , 5 mlrd. yil d a v o m id a a m a ld a to’lgan tabiiy ja r a y o n ig a n isb a ta n , in s o n n in g t a ’siri ilgari a h a m iy a tg a e g a b o ’lm a g a n . In so n y er q o p la m in i fa q a t 4 0 0 0 0 y ilg a y a q in faol o ’z la sh tir m o q d a . A m m o ah o li so n in in g o ’s is h i v a tex n ik a rivojlanishi t a ’sirid a yild an -yilga sezila rli b o ’lm o q d a . Ilgari k tarilgan m u a m m o - la rin in g tk irlig i v a m iq y o s i h o z ir g i a s r n in g h o d i s a v a ja r a y o n la r ig a t e n g k e lm o q d a . In so n fa o liy a tin in g h a m m a y n a lish id a yirik hu du d sa k r a s h b o ’lib o'tdi - ish la b ch iq arish , harbiy ish , transport, a lo q a , s a v d o -s o tiq d a v a h.k. X o ’jalik faoliyati hozirgi k u n d a ilgari q o ’li y e tm a g a n h u d u d la rg a iqlim v a g e o g r a fiy a to m o n id a n : q u tb zo n a la r, D u n y o o k e a n i, k o s m o s g a t a ’sir q ilm o q d a . V .I.V e r n a d s k iy n in g “N e o s f e r a h a q id a bir n e c h a s o ’z '’ ( 1 9 4 4 ) m a s h h u r a s a r id a v o q e a la r g a q u y id a g i b a h o berilgan: “p la n eta m izn in g tarixida in so n u ch u n katta a h a m iy a tg a e g a b o ’lg a n k esk in p a y t keldi. B u payt m illion, a n iq r o g ’i, milli- ard yillar ta y y o rla n ib k e lg a n . M illionlab in so n a v lo d la rig a ch u q u r sin g ib k e tg a n . J a m i y a t n i n g r iv o j la n is h i b i o s f e r a r iv o j la n is h i b ila n b o g liq lig i h a q i d a g i tu s h u n c h a n i V .I.V ern a d sk iy tak lif e t g a n . U is h la b c h iq q a n b io s fe r a h a q id a g i t a ’lim o tid a b io s fe r a n i q o n u n iy ja r a y o n tik la n ish v a p la n e ta n in g b io s f e r a s id a a q ln in g u s tu n lig i q a ro r to p ish i h a q id a fikr yuritiladi. J a m iy a t r iv o jla n ish in in g q o n u n iy a ti b io s fe r a n i s a q la s h , b o y itish , ta k o m illa s h tir is h g a , ta lo n -to r o jg a v a b a r b o d q ilm a s lik k a q a r a ta lis h i k e r a k . O lim bir q a n c h a z a r o b o g ’la n g a n jarayon larn i a lo h id a ajratadi. Bu ja ra y o n la rg a h ozirgi b o s q ic h d a “in so n iy a tn i bir b u tu n d a y v u ju d g a k e lish i” d e b b a h o berdi. D iq q a tg a loyiqdir, bu fikrlar in so n iy a t h o z ir g i v a q t d a “g l o b a l ” d e b a t a l g a n m u a m m o l a r k o m p le k s i b ila n r e a l to ’q n a s h m a g u n c h a a y tilg a n ed i. In so n iy a t tarixida, butun Yer b io s fe r a s i tarixida k e sk in v a burilish m o m en ti k e lg a n i h a q id a g a p ir is h g a m ajbur b ldi. XX a s r n in g ilm iy y u tu q la ri d u n y o n i id o ra q ilis h n i b a r p o q ild ilar, lek in in so n iy a tn in g x jalik faoliyati tabiiy r esu r sla rd a n in te n siv fo y d a la n is h , chiqindilar- n in g u lk a n m iq y o s - m a n a bu p la n e t a m iz n in g im k o n iy a tla ri: u n in g r e s u r s sa lo h iy a ti a tm o s fe r a , daryo, d e n g iz , o k e a n la r n in g z- zin i to z a la s h qobiliyati q a r a m a -q a r sh ilig in i k o ’rsatib turibdi. Tabiiy lan d sh aftlam i a n tro p o g en zgarishlari oxirgi 5 0 yil ichida jud a aktiv olib borilar edi, sh u n in g u ch u n Yerda o d a m n in g qli y e tm a g a n deyarli katta hududlar qolm adi. Yer sh arid a quruqlikning yarm iga yaqinini xilma-xil tab iiy-antropogen tuzim tashkil qiladi - dehq onchilik, o ’tloqlar, rm on xjaligi v a boshq alar. Ekologik xavf: ayrim ko’rsatkichlar va umumiy tanglik H ar kungi ish la r bilan b a n d b lg a n in s o n atro fid a g i m u h itd a a s t a - s e k in t o ’p la n a y o tg a n siljish la rn i o d a td a k o ’rm aydi y ok i a h a m iy a t b e r m a y d i. A m m o m a ’lumki, s o n s ifa tg a a y la n a d i, t o ’p la n a y o tg a n siljish lar fa lo k a tg a olib k ela d i. Biroq, fa lo k a tla r m u h itn i ta n g lik h o la tin in g ayrim k o ’rsatk ich lari v a in s o n n in g u n g a m u n o sa b a ti oxirgi o ’n yilliklarda o d a m la r b o r g a n sari bu h aq iq atn i tu s h u n a b o s h la y d ila r : i n s o n i y a t m u h itn i p u x ta n a z o r a t q ilis h i (m o n ito r in g ), o ’z a r o m u n o s a b a tla m in g b a r c h a q o id a la r ig a rioya qilishi kerak. E k o lo g ik ta n g lik la r v a fa lo k a tla r ikki tu rg a ajratiladi: 1) ta b iiy ja r a y o n la r o q i b a t i d a y u z a g a k e l g a n ; 2 ) m a q s a d g a m u v o f iq r a v is h d a t a b i a t d a n fo y d a la n m a slik v a b o s h q a a n tr o p o g e n om illar o q ib a tid a . M u zlik larn in g b o s tir ib k e lis h i, v u lq o n la r n in g o tilish i, t o g ’la rn in g p a y d o b lishi, zilzila v a u bilan b o g ’liq su n a m i, dovullar, s u v tosh q in lari, y e r v a qor k chish lari v a b o s h q a la r - y ern in g tab iiy om illarin in g oqib ati. Ular p la n e ta m iz d a m u a y y a n q o n u n g a m uvofiq. Lekin XX a s r d a in s o n v a iq tisod iy y o ’q o tish la r bir n e c h a m a r o ta b a k p ayd i. Tabiiy ofatlarn in g s a b a b i biz y a s h a y o t g a n ku n lard a in son iyatin i fa o liy a tin in g p ro v o k a sio n roli y a q q o l koYinib turibdi. Tabiiy ofatlar sa b a b in i r g a n is h , u lam i oldini o lish , p r o g n o z qilish u slu b la r ig a q a ra m a y , in so n la rn in g tabiiy ofatlard an q urbon b lishi s o n i v a m aterial y q o tish la r t o ’x to v s iz sib k e lm o q d a . A s o s iy s a b a b sh u n d a k i, a h o li s o n i s is h i bilan birga g e o g ra fik holati v a tabiiy sharoitlari o fa tla rg a bir jo y d a t p la n ish b o rg a n sari k u ch a y ib k e lm o q d a . Lekin, b o s h q a e k o lo g ik tan glik h a m p a y d o b o ’ldi. Y uz yilliklar d a v o m id a in s o n ta b ia tn i n a z o r a t s iz b y s u n d ir g a n d ir . A m m o ta b ia t in s o n n in g h a r bir n otogY i, y la m a s d a n q ilg a n q a d a m id a n “o ’c h n o lg a n d e k . In so n a tro fim izd a g i tabiatni s h u n d a y h o la tg a olib bordiki, s h u n in g o ’zi m iq y o si b o ’y ic h a fa lo k a td ir A tm o s fe r a iflo s la n g a n , s h u n in g n a tija sid a su v, h a v o iflo sla n a b o s h la d i, s n g e s a s a n o a t chiqindilari bu ish n i d a v o m ettirdi. H o sild o r yerlarn in g m illion gek tari y o ’q blib ketdi, p la n e ta kim yo v a radioaktiv chiqindilari bilan za h a ria n d i, rm onlar y q o lish i, sa h ro la r p a y d o b lish i m isli k rilm agan d arajalarga y etd i. B io sfe ra b u z ilm o q d a . 0 ’z fa o liy a ti s a b a b li o d a m z o t n in g o ’z in i zi y q q ilis h i xavfi k p a y m o q d a . J a m iy a t v a ta b ia t rta sid a g i t q n a s h is h tabiiy tizim lard a sa lb iy o ’z g a rish la r p a y d o b o ’lish xavfi Yer p la n e ta s id a hozir v a k ela ja k d a y a s h o v c h ila r u ch u n tab iiy sh a ro itla r v a r e s u r sla r g a putur y etib ish la b ch iq arish ku ch larin in g 0 's is h i, p la n e t a a h o lis in in g t e z s is h i, u r b a n iz a ts iy a , fa n v a te x n ik a n i t e z rivojlanishi k atalizatorlari b lib qoldi. Oxirgi yillard a tab iatn i s a q la s h n in g turli tadb irlar tk azilish i m u n o s a b a ti b ila n k o ’p r a y o n la r d a a h v o l y a x s h i t o m o n g a o ’z g a r s a h a m , r iv o j la n g a n m a m la k a tla rd a e k o lo g ik h o la t jid d iy lig ich a q o la y a p ti. Kichik h u d u d la rd a yirik k orxon alar v a tra n sp o rt lo k a liz a siy a b o ’lgan i katta sh a h a r la r d a birinchi n a v b a td a a tm o sfe ra n i iflo sla n tirm o q d a v a o d a m la m in g sa lo m a tlig ig a katta ta ’sir e tm o q d a . " S m o g ” (fotok im yo tu m a n i) a ta m a s i m a sh h u r. Ifloslantiruvchi m o d d a la rn in g u z o q j o y la r g a t a r q a s h i s a b a b li a t m o s f e r a d a k islo ta li y o m g ’irlar y o g ’a d i, u la r d a n daryolar, k llar tu p roq q atlam i, o ’sim liklar v a bin olar h a m z a ra r ko'radi. A m m o oxirgi yigirm a yil d a v o m id a g i ilmiy tad q iq otlar v a ijtimoiy a m a liy o t sh u n i k rsa ta d ik i, g lo b a l e k o lo g iy a m u a m m o s i a s t a - s e k in u m u m iy e k o lo g iy a tan gligi q irrasid a tu rg a n rivojlan ayotgan r eg io n la r g a ko hib o 'tm o q d a . K o’p g in a riv o jla n a y o tg a n m a m la k a tla r d a ijtim o iy -ek o lo g ik m u h itn in g jiddiyligi q u y id a g i s a b a b la r bilan b o g liq : ♦ Z o n a la r n in g tab iiy sh aroitlari bilan (r iv o jla n a y o tg a n m a m la k a tla r n in g k o ’pi tropiklard a jo y la s h g a n . Bu reg io n la rn in g e k o lo g ik tizimi ju d a h a m q a ltis, t e z sur^atlar v a katta m a ss h ta b la r bilan o r q a g a k e tm o q d a ). ♦ A n ’a n a v iy y o ’l bilan riv o jla n ish b io s f e r a g a k u ch li b o s im b o ’lm o q d a (a h o lin in g t e z s is h i, a n ’a n a v iy q ish lo q x jaligi, c h e td a n k e lg a n q ish lo q x jalik ekinlarini stirish , m ineral x o m a sh y o n i q a z ib c h iq a r ish v a e k sp o r t qilish v a h.k. Turli r e g io n la r b ilan z a r o a lo q a d o r lig i v a bir-biriga b o g ’liq b lg a n lig i ( r iv o j la n g a n m a m la k a t la r d a n e k o l o g ik x a v fli i s h la b c h iq a r is h s o h a la r i n i riv o jla n a y o tg a n m a m la k a tla rg a “iflo s k o ’c h irish ”). ♦ M a m la k a tn in g m a l u m d a r a ja d a r iv o jla n m a g a n i, ilgari m e tr o p o iiy a d a v la tla rig a q a ra m lig i (in v e stitsiy a jalb q ilish m a q s a d id a e k o lo g ik ta v a k k a lg a k o ’z y u m ish .) S a n o a t i r iv o jla n g a n m a m la k a tla r u c h u n e k o lo g ik m u a m m o la r in d u stria l x a r a k te rg a e g a b ls a , r ivojlan ayotgan d a v la tla r u c h u n ijtim oiy-ek ologik om illar ta b iiy r e s u r s la r ( rm on lar, tuproq q a tla m i, b o s h q a tabiiy boyliklar) q a y ta d a n fo y d a la n is h i bilan b o g ’liq. Oxirgi yillarda sh u d a v la tla rn in g industrial ra y o n la rig a ( s a n o a t is h la b c h iq a r is h r iv o jla n ish i b ila n ) m u h itn i iflo s la n tir is h k u c h a y ib b o r m o q d a . R iv o j la n a y o t g a n m a m la k a tla r n in g bir g u r u h i r a s m iy r a v is h d a e k o lo g ik tadbirlar ularning riv o jla n ish ig a t siq b lm a slig in i ta la b qildi, ch u n k i tad b irlarga a j r a t i l g a n m a b l a g ’la r i q t i s o d iy r iv o j l a n i s h n i n g b o s h y n a l t i r i s h d a n c h a l g ’itilm o q d a . R iv o jla n a y o tg a n d avlatlar rivojlangan larni m a s ’uliyatni tan o lm a slik la rid a , p la n e ta m uhitini iflo sla n tir ish d a , ‘ z o n te sh ik la r in i” k p ayish i, “parnik e ffe k ti”, iqlimi z g a r ish i v a h.k.lard a a y b la m o q d a la r. Ular iqtisod iy rivojlangan m a m lak atlar e k o lo g ik fa lo k a tn i oldini o lis h n in g g lo b a l h a ra k a tla rd a b o s h rolni z im m a la r ig a olish i kerak d e b h isob layd ilar. Ifloslantirish manbalari K en g m a ’n o d a ch iq in d ilar - in s o n iy a t a tro fid a g i x o ’jalik ishlari, e n e r g iy a o lis h v a h a y o t ja r a y o n id a c h iq a d ig a n narsalardir. B u m a ish iy a h la tla r a tm o s fe r a v a g id r o s f e r a g a t u s h a d ig a n s a n o a t v a q is h io q x ja lik c h iq in d ila r i, D u n y o o k e a n in in g h a y o tig a zararli n eft oqim i, tup roq q a tta m ig a sin g ib k e ta d ig a n , s n g s u v v a in so n n in g o z iq -o v q a tig a o ’ta d ig a n o g ’ir m eta lla r v a zararli m od d alar. Bu A E S chiqindilari h a m , ularni hali h a m k o ’m ishn i r g a n a olm adilar. E n g k o ’p a h la t - yirik sh a h a r la r d a b o ’ladi (m a s a la n , N yu-Y orkdagi har bir y a s h o v c h i yil d a v o m id a zin in g o g ’irlikdan 9 m a r ta k p roq a h la t ta s h la y d i, Parijlik - 6 m arta, M an ilad a y a s h o v c h ila r - 2 , 5 m arta. S a b a b la r id a n biri sh u k i, yirik s h a h a r la r g a m a h s u lo t y u z -m in g kilom etr n a rid a olib kelin adi, s h u n in g u c h u n m a h s u lo tn in g k rkam ligi v a sifatliligi b lg a n q a d o q la s h n in g so lish tir m a o g irligi y a n a d a k p a y a d i. M a h s u lo tn in g n a r x id a b lis h i o ’n d o lla rn in g bir d o llarin i a m e r ik a lik la r , m a s a l a n , q a d o q l a s h g a t la y d ila r . C h iq in d ila r n i y q o t i s h h a q iq a td a n g lo b a l m u a m m o b o ’lib q o ld i. G ’arb iy G e r m a n iy a d a ch iq in d ila rn i t o ’p la sh v a q a y ta is h la b c h iq ish Yel davlatlari milliy m a h su lo tin i 1 ,5 fo iz g a yaqin b erad i. F a q a t qattiq m a is h iy c h iq in d ilarn in g m iqdori k p a y ish i y ilig a 3 foizn i tash kil etad i. Ko’p v a q td a n beri p la n e ta d a atrofd agi m uh itn ing iflo sla n ish id a n iqtisod iy ziyon ning yillik YalM m iqdoridan a n tro p o g en ta ’siri o stid a k u ch a y m o q d a . S h u n d a tabiatni s a q la s h tadb irlariga o ’rta h iso b d a Y alM ning 2 -3 fo izid a n k p a y m a y d i. S h u b h a siz, atrofdagi m uhitning h olatiga sa n o a t va q ish loq xjaligi (a y n iq sa indus- trial rivojlangan m am lakatlard a) kuchli v a sezilarli darajada ta ’sir e tm o q d a . A n a s h u la r n in g h a m m a s i b ila n b a r c h a , m a s a la n , a tm o s fe r a n i k o ’proq ifloslan tirayotgan s a n o a t so h a la r in i a y tish m um kin. Bu e n e r g e tik a (a y n iq s a T E S ), rangli m eta llu rg iy a , neftni q a y ta is h la s h , k o k so k im y o , s e m e n t ish la b ch iq a rish v a b o sh q a la rd ir. Birinchi n a v b a td a su v n i ifloslan tiru vch i s o h a la r g a s e llu lo z a - q o g ’o z v a g o ’s h t - s u t is h la b c h iq a r is h s a n o a ti, neftn i q a z ib c h iq a r is h s a n o a ti h a m kiradi. Y er r e s u r s la r in in g h a m m a is h la b c h iq a r is h s o h a la r i, q u rilis h m ateriallari s a n o a t i v a b o s h q a la r z t a ’sirini k r sa tm o q d a . B a ’zi s a n o a t so h a la r i tabiiy m u h itga b a r c h a y n a lish la r d a sa lb iy t a ’sir e tm o q d a va su v, h a v o , tuproq q a t la m in i i f lo s la n t ir m o q d a . B u la r g a a s o s a n k im y o , q o r a m e t a l l u r g i y a , p la s t m a s s a v a sin tetik to la ish la b c h iq a rish , o z iq -o v q a t s a n o a ti (a y n iq s a kraxm al v a sh a k a r is h la b c h iq a r is h ) v a b o s h q a la r kiradi. Bu ro’yxatn i d a v o m ettirish m u m k in . S a n o a t n i n g b a r c h a s o h a la r i v a q is h lo q x o ’ja lig i turli d a r a j a d a atrofim izd agi tabiatni ifloslan tiruvchi b o ’lib, ah o lin in g sa lo m a tlig ig a sa lb iy ta ’sir q ilm o q d a . Bir n e c h a m is o lla r k eltir a m iz. 1 to n n a c h y a n e r itis h d a a t m o s f e r a g a k o’tarilad igan qattiq za rr a ch a la r (c h a n g ) 4 ,5 kg, s e r a g a z i - 2 ,7 kg, m a r g a n e s - 0 ,5 kgni tash k il e ta d i. S h u la r ich id a m ish y a k , fosfor, su rm a , q o ’rg’o s h in , sim o b parlari, sm o la li m o d d a la r bor. A g lo m e r a tsio n fabrika trubalarid an “tulki dum lari” - to ’q sariq rangli (s e r a n in g k u yish m a h su li) o s m o n to m o n c h o ’zilib turibdi. 1 to n n a alyum iniy o lis h u c h u n (te x n o lo g ik bog'liq) 3 8 k g d a n 4 7 k g g a c h a ftor sa r f qilinadi, s h u n d a n 6 5 fo iz g a yaqin i a t m o s fe r a g a k o ’tariladi. K im yo s a n o a t i h a v o h a v z a sin i zararli m o d d a la r g a o ’x s h a b stirol, fe n o l, a ts e to n , u g le ro d ok sid i, s e r a d iok sid i, s e r a angid ridi, s e r o v o d o r o d , xlor v a ftor birikmalari bilan t ldiradi. Bu m o d d a la m in g k o ’pi k a n s e r o g e n v a narkotik ta ’siriga e g a . B u n g a q s h ib a t m o s fe r a g a c h iq a y o tg a n a v to tra n sp o rt g a zla rin in g ( u g lero d v a a z o t oksid lari ju d a xavfli) ta ’sirini a y tish m um kin. Bu turdagi iflo sla n tirish d a n yirik sh a h a rla r v a s a n o a t m a rk azlarid a y a sh o v c h ila r a z o b c h e k m o q d a la r . B M T ning g lo b a l e k o lo g ik m onitorin gi m a ’lu m o tig a k o ’p d a r y o la m in g 1 0 foiz (n a zo ra t o stid a g ila r) o q a v a su v la rid a n iflo sla n g a n ( a s o s iy a y b d o r la r - birinchi Download 35.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|