Universiteti b. A. Bahritdinov s. A. Zokirova
n a v b a td a s a n o a t v a q ish lo q x o ’jaligi). Y evrop a daryolarida nitrat rta h is o b d a
Download 35.04 Kb. Pdf ko'rish
|
|
n a v b a td a s a n o a t v a q ish lo q x o ’jaligi). Y evrop a daryolarida nitrat rta h is o b d a m um k in b o ’lg a n d a n 4 5 m arta balan ddir. S u v la rn in g p e stftsid v a fo sfo rit bilan iflo sla n tirish k e n g tarq aldi. S h u n is i qiziqki, T a n z a n iy a , K o lu m b iy a , M a la y z iy a d aryolarida p e stitsid la r d a ra ja si Y evrop an ik id an b alan d roq . D e n g iz qirg’oq larid a, d aryolar qu yilish i joylarid a s a n o a t v a m a ish iy o q a v a la r n a tija sid a e k o lo g ik v a z iy a t y o m o n la s h m o q d a . B o z o r iq tisod iyoti rivojlan gan davlatlar (u lard a p la n e ta a h o lisin in g 1 /8 q ism i y a s h a y d i) butun d u n y o iflo sla n ish in in g 2 /3 q ism id a n ortig’ini ish la b chiqaradilar. H a q iq a td a n , h o zir bu m a m la k a tla r d a m uhitni iflo sla n tir ish u c h u n m a s ’uliyat k u ch a y d i. O hirgi yillarda tab iatn i s a q la s h ijiim oiy m a s a la la ri a s t a - s e k in fo y d a o l is h d a u s t u n r o q a h a m i y a t g a e g a b la y a p t i, c h u n k i j a m o a v a d a v la t la r t o m o n i d a n b o s im k u c h a y m o q d a . B u a t r o f d a g i m u h itn i m u h o f a z a q ilis h m u a m m o s in i y e c h i s h g a y a x s h i t a ’sir q ila d ig a n v o s i t a l a m i q id ir is h , y a n g i te x n o lo g iy a la r n i is h la b c h iq ish , q ish lo q x jaligi v a s a n o a t k o rx o n a la rin in g o z ch iq in d ilar sik lig a tis h g a r a g ’batlantiradi. Lekin ta b ia tn i m u h o fa z a q ilis h g a ajratilgan m a b la g ’lar s is h ig a v a b a ’zi zararli k o m p o n e n tla rn in g c h iq ish i 2 3 - 3 0 foiz k a m a y tirilish g a q a ra m a y , u la m in g u m u m iy m iqdori h ali ju d a b a la n d . Ifloslan tirish m u a m m o s i b ilan k u ra s h hali h a m y e c h im id a n u z o q . “Parnik effekti” M a’lum ki, k a rb o n a t angid rid a tm o s fe r a d a is s iq x o n a n in g o y n a s ig a x s h a b q u y o s h n in g e n e r g iy a nurlarini tk a za d i, lekin Y e m in g issiq lik nurlarini s a q la b q o la d i v a s h u b ila n up arn ik effekti" d e b n o m la n g a n h o d is a v u ju d g a k e la d i. A tm o s fe r a d a u g le ro d d io k sid i o ’s a d i ( rm onlarni k e s is h v a yo n d irish , s a n o a t chiqindilari v a tran sp ort g a z i bilan ifloslan tirish v a h.k. n a tija sid a ). O lim larn in g f ik r ic h a ( b u h o l a t h a q i d a o lim la r o r a s i d a t o r t i s h u v l a r k e t m o q d a ) x lo r fto r u g le r o d la r n in g (X F U ) a t m o s f e r a g a k ta r ilish i iq lim n in g is is h ig a o lib k elad i. S h u n d a y qilib, in so n iy a t taraqq iyotin in g Yer iqlim iga ta ’siri - real n a r sa . Oxirgi y u z yillikning 8 0 -yillarid a to ’rt e n g is s iq yillar t o ^ r i k ela d i ( 1 9 8 8 e n g i s s i q yil b ld i), s z у е г s h a r id a iq lim n in g g lo b a l is is h i h a q id a k e ta y a p ti. O lim larning x u lo sa la r i ta sd iq la n d i, d u n y o d a g i e n g m u h im ra y o n la rd a o b -h a v o sharoitlari “parnik effekti" k u c h a y ish i natija sid a h a y o t sh aroitlari q a n d a y b lish i m u m k in ligini k rsa tib turibdi. B a s h o r a t b y ic h a h a v o h a r o ra ti (2 5 yil o ld in g i b ila n t a q q o s l a n s a ) 2 0 2 0 y ilg a 2 ,5 °, 2 0 5 0 y ilg a - 3 -4 ° C g a k o ’tariladi. “P a rn ik effekti" p la n e ta n in g iqlim ini b u zib , fa q a t u n g a h o s b o l g a n m u h im h o d is a la r : y o g ’inlar m iq d ori, s h a m o l y o ’n a lis h i, b u lu tla r q a t la m i, o k e a n o q im la r i v a q u tb m u z lik la r in in g h a jm i z g a r a d i. D u n y o o k e a n in in g p a s t - b a la n d lik d a r a j a s i k o t a r ila d i, o r o lla r d a j o y la s h g a n d a v la tla r d a v a p a s t q irg q li jo y la r d a y a s h a y o t g a n v a a h o li s o n i k p m a m l a k a t l a r d a , m a s a l a n , B a n g l a d e s h , N i d e r l a n d i y a , M e k s i k a q o ’ltig ’id a g i A m e r ik a q ir g ’o q la r id a v a b o s h q a la r . O lim la r b a lk i, p la n e t a d a h a r a k a t k tarilish i ijob iy n atija b e r is h in i k u tad ilar. U lar y la s h ic h a , q is h lo q x j a li g i s h im o l t o m o n s u r i l a d i , y il d a v o m i d a S h i m o l i y d e n g i z y li d a n a v ig a t s iy a o c h ila d i. Iqlim isish in in g natijalari q a n d a y b lisihini h e c h kim an iq bilm aydi, a m m o s h u b h a s iz , u t a ’sir e ta d i. Ilmiy m a ’lu m otlarga b a h o berib , b u tu n d u n y o b irgalikd a s h u m a s a la b y ic h a h arak atlar rejasini ish la b ch iq ish la ri lozim . A tm o sfer a n in g a s o s iy v a m uh im q ism i b o ’lgan o z o n qatlam i iq lim ga ta ’sir qiladi v a Y erdagi h a m m a jo n zo tn i Q u y o sh n in g u ltrabinafsh a nurlaridan h im o y a qiladi. O zo n n in g a s o s iy m a s s a s i 1 0 k m .d a n 5 0 km g a c h a b alan dlik da j o y la s h g a n , uning m a k sim a l zichligi 1 6 -2 0 km balan dlik d a kuzatiladi. O zo n n in g tuzilish id a v a bu zilish id a a z o t okisid i, o g ’ir m etallar, xlor, ftor, brom faol rol ynaydilar. 1 9 7 8 yild a A ntarktida u stid a birinchi m arta Yer o z o n q o b ig ’ida yirik “tu y n u g i” to p ilg a n ed i. 0 ’tg a n yillar d a v o m id a sp u tn ik la rd a n r g a n is h n a tija sid a Arktika, A Q S H , Y e v ro p a , R o s s i y a u s tid a s h u n d a y “tu y n u k la r” a n iq la d i. O z o n q a tla m i b u z ilis h id a a t m o s f e r a g a in s o n y a r a t g a n c h iq in d ila r v a ta b ia td a b lm a g a n a e r o z o l g a z -x la d a g e n tla r , xlor, flor, u g lero d (X FU ) v a b o s h q a o z o n n i b u zu v ch i m o d d a la r (O BM ) ayb lan d ilar. O z o n q a tla m in in g y u p q a la n ish i d u n y o ja m o a s in i jiddiy h a votirga s o lm o q d a . U ltr a b in a fsh a r a d ia tsiy a n in g (n u r la n ish n in g ) s is h n a tija sid a v a o d a m la r teri sa r a to n i (rak) bilan k a s a l b o lis h i, m u ta tsiy a p a y d o b o ’lishi (u ltra b in a fsh a DNK m olek u lalarin i b u za d i, bu e s a g e n e tik o ’z g a r ish la r g a olib k elad i), r a d ia tsiy a bir qator 0 'sim lik la m in g o ’s is h ig a sa lb iy t a ’sir k rsa tish i, fitop lan k ton b aliq lar va d e n g iz o rg a n izm la rin in g a s o s iy y e m i k a m a y ib borishin i s h u bilan b o g ’laydilar. M u s h tta g id a p rovard id a in so n iy a t, D u n y o o k e a n i, iqlim, h a y v o n o t v a o ’sim lik d u n y o s i, e k o tiz im ... ta r a q q iy o tn in g k e la ja g i yorqin e m a s . V a z iy a t k u c h a y is h i s a b a b li 1 9 8 5 yild a V e n a k o n v e n s iy a s i im zo la n d i. 1 9 8 9 yil 1 y a n v a r d a n b o s h la b M o n rea l p ro ty o k o li k u c h g a kirdi: u O D B n i is h la b c h iq a r is h v a fo y d a la n is h n i c h e g a r a la n is h i h a q id a ed i. A m m o bu ch o ra la r k e sk in natija b erm a y a p ti. 1 9 9 5 yilda S h a rq iy S ib ird a o z o n tarkibining y u p q a la n ish i an iq lan d i - 4 0 0 fo iz d a n ortiq, 1 9 9 6 yil o k t a b r - n o y a b r id a A n ta rk tid a u s t id a e n g k a tta v a c h u q u r b o ’lg a n “c h u q u r c h a " a n iq la n d i. E n d i k o ’p c h ilik e k s p e r t la r o z o n q o b i g ’in in g a s o s i y g a za b la n tiru v ch i d e b to v u s h d a n reak tiv a v ia tsiy a v a k o sm ik raketalarni u chirish s o n i k o 1p a y ish i b ilan b o g 'la m o q d a la r. F a n o ld id a sh u jarayonlarn i rg a n is h va sa m a r a li ch o r a la r k o Y ish g a ta v s iy a b erish m a sa la la r i turibdi. Avtomobil - xavfli manba A v to tra n sp o rt rivojlanishi, s h a h a r la m in g h a v o s in i g a z la r bilan ifloslan tirish k p k a sa llik la rn in g b o s h sa b a b la r id a n biridir. Yarim milliard a v to m o b illa r n in g g a z c h iq a rish i Yer a tm o sfe r a s in i e n g zararli ifloslan tirish n in g 6 0 foizin i tash kil e ta d i. “F o to k im y o tu m a n i”n in g ( s m o g ) a s o s i y s a b a b la r i a v to m o b illa r is h la b c h iq a r a y o tg a n g a z ia r d a n iborat. Bu h o d isa n i d u n y o n in g k o ’p yirik sh a h a r la r id a - M exik o, L o s -A n je le s , Nyu-York, C h ik a g o , B o s to n , L o n d o n , T okio, M ilan v a b o s h q a la r d a k o ’rish m um kin. A h o lig a n isb a tid a n koY satk ich b o ’lg a n a v to m o b illa r so n i m a m la k a t b o y lig id a n e k o lo g ik o d a tn in g h aq iq iy o ’lc h o v ig a a y la n d i. A v to m o b il tr a n s p o r ti z a r a r t a ’sir in i p a s a y t ir is h b o ’y ic h a ta d b ir la r d a n q u y id a g ila rn i ajratish m um kin: ♦ Z aharlilik nuqtai n a z a rid a n a v to m o b il k o n stru k siy a sin i tak om illash tirish ; ♦ A vtom ob illarn i y o q ilg ’ining b o s h q a turlariga o ’tk azish ; ♦ E k o lo g ik nuqtai n a z a r d a n “t o z a ” y a n g i avtom ob illar, elek trom ob illar, u q u y o sh y u r u v c h ila r ”ni va h.k.ni y a r a tish (F r a n siy a d a 1 9 9 7 -y ild a elek tro m o b illa r s o n i y a n g i m a s h in a la r parkning 2 foizini ta sh k il etadi); ♦ U m u m iy elek tr transportini k e n g a y tir ish v a tak o m illa sh tirish . Atom energetikasining ta’siri C h er n o b il A E S (ap rel 1 9 8 6 ) fa lo k a tid a n keyin sh u y e r d a v a z iy a t hozirgi k u n g a c h a jid d iy lig ic h a q o la y a p ti. Y a d ro e n e r g i y a s i d a n tin c h lik m a q s a d id a f o y d a la n is h b o ’y ic h a q a ra m a -q a rsh i fikrlar yuritilm oqda: biri - ta k o m illa sh tirish v a rivojlantirishni d a v o m ettirishni, b o sh q a la r i - b a r ch a bor A E SIarni to ’xtatish n i ta la b etm o q d a la r . B a ’zi m a m lak atlar a to m e n e r g e tik a sin i rivojlantirish b y ich a o ’z dastu rlarin i t o ’xtatdilar. Y a p on iya e s a , a k s in c h a , 2 0 1 0 y ilg a c h a A E S d a 2 0 b lo k d a n ortiq qu rish m a q sa d la ri borligini e ’lon qildi. Y U N E P (A trof-m uh it b y ic h a BM T d a stu r i) a to m e n e r g e t ik a s i b y ic h a X a lq a ro a g e n tlig i (MAGATE) va J a h o n s o g ’likni s a q la s h ta sh k ilo ti (VOZ) bilan b a r c h a turli m u ra k k a b s a n o a t q u rish la rin i b o s h q a r is h v a ta v a k k a l b a h o s ig a taallu qli loyih alarni a m a lg a o s h ir is h d a ishtirok e tm o q d a la r. A t o m e n e r g i y a s i d a n f o y d a l a n i s h m u a m m o s i u s t i d a o l im l a r b o s h q o tir m o q d a la r v a MAGATE a y tis h ic h a , e k o lo g iy a , xa v fsizlik v a iq tiso d n u q tai n a z a r id a n s h u n d a y e n e r g iy a topiladiki, k ela ja k d a butun d u n y o kerakli d a ra ja d a e n e r g iy a bilan t a ’m in lan ad i. 0 ’rmonlarning yo’qolishi R iv o jla n g a n m a m la k a tla r 2 - 3 n yilliklar o ld in r m o n la r n in g y o ’q o lis h havfini tu s h u n ib yetdilar. S h u n in g u c h u n rta k en g lik d a g i rm o n la r m a y d o n i h o zirg i p a y td a k a m a y m a y turibdi, a k s in c h a , k p h o lla rd a o Y m o n la rn i q a y ta tik la s h ish la r i n a t ij a s id a s ib b o r y a p ti. 0 ’r m o n la r n in g y o ’q o lis h i v a sifa ti p a s a y is h in in g s a b a b i iq tisod iy riv o jla n g a n m a m la k a tla rd a ohirgi n yilliklarda kislotali y o m g ’irlar y o g ’ishi 3 0 m ln. g a y a q in h u d u d zararlan gan ligid ad ir. R iv o jla n a y o tg a n m a m la k a tla m in g k p ch ilig id a rm on lar y q o lish i d a v o m e tm o q d a . 0 ’r m o n la m in g y o q o lis h i, d a la la r v a tloq lar u c h u n k e s ib t a s h la s h , q im m a t n a s lli d a r a h tla m i e k s p o r t q ilis h n a tija s id a s ib b o r m o q d a . Y o g ’o c h m u h im a h a m iy a t g a e g a - r iv o jla n a y o tg a n m a m la k a tla r a h o lis in in g 7 0 fo izi y o g ’o c h y o q i l g ’i s i d a n o v q a t t a y y o r l a s h v a x o n a d o n l a r n i i s i t i s h u c h u n fo y d a la n a d ila r. N e p a l, Gaiti, U g a n d a d a e n e r g e tik e h tiy o jn in g 9 /1 0 q ism i y o g c h y o q i l g ’i h i s o b i d a n q o n d ir ila d i. 0 ’r m o n y q o l is h i s a b a b l i r n ig a t a n q i s s e z a y o t g a n r iv o j la n a y o t g a n m a m la k a t la r n in g a h o l i s i h a y o t i g a , a y n i q s a q is h lo q d a g ila r g a , o g ’ir ta ’sir q ilm o q d a . 0 ’rm o n la rn i s a q l a b q o lis h , m e 'y o r id a is h la t is h , s u n ’iy q a y t a tik la s h m u a m m o s i, A frika o ld id a h o z ir k e s k in turibdi. K o ’p m a m la k a tla r v a d u n y o r e g io n la r id a , s h u q a t o r d a R o s s i y a d a h a m , o ’r m o n y q o l is h i h a q id a g i maM umotlar ek o lo g la r n i h a v o tir g a s o lm o q d a . D u n yo m iq y o sid a ohirgi 1 0 0 yil d a v o m id a o Y m on lar m a y d o n i ikki b arob ar k a m a y d i. I n s o n iy a tn in g o ’r m o n r e s u r s la r ig a m u n o s a b a t i o ’z g a r is h i lo z im . 0 ’r m o n g a f a q a t x o ’jalik n u q ta i n a z a r id a n q a r a m a s lik k e r a k . 0 ’sim lik la r - p la n eta m izn in g y a g o n a "kislorod fa b rik a si” ek a n lig in i u n u tm aslik lo zim . Chollanish “C hoM lanish” a t a m a s i y e rla rn in g y o m o n la s h u v ja ra y o n i o h ir id a h o s ild o r yerlarn in g e k o lo g ik s a h r o la n is h ig a olib k elish in i bildiradi: Iqlim b o ’y ich a m a ’lu m otlar a s o s id a sa h ro la r v a d a sh tla r hozirgi v a q td a 4 ,7 mln. g a quruqlikning u c h d a n bir q ism in i tash kil e ta d i v a bu h u d u d la rd a d u n y o a h o lisin in g 15 foizi y a s n a y d i. In son larn in g x o ’jalik faoliyati n a tija sid a XX a srn in g ikkinchi y a rim d a 9 m ln. k m 2 d a n ortiq y e rla r s a h r o g a a y la n d i. 3 0 m ln. km 2 (quruqchilikning 1 /5 qism i) s a h r o la n is h xavfi o s tid a turibdi. Bu x a vf-xatarn i y u z d a n ortiq davlatlar, birinchi n a v b a td a r iv o jla n a y o tg a n d avlatlar s e z ib turibdilar. Ohirgi yillarda bu d avlatlard a h ar yili 6 - 7 m ln. km 2 g a y a q in yerlari c h o lla n is h g a m u b ta lo b lm o q d a . A m m o s h u y erla rd a a h o lin in g k p a y is h i k u z a t ilm o q d a , y a ’ni o z iq - o v q a t g a e h tiy o j o ’s m o q d a . M a s a la n , H in d isto n d a a h o lisi e n g z ic h rayonlar bor ( o ’rtach a h is o b d a a h oli zic h lig i 1 km 2 g a 1 0 0 kishi t g ’ri kela d i. M a s a la n , T xar s a h r o s in in g a s o s iy q ism i R a ja s to n s h t a t i d a j o y l a s h g a n ) . H in d i s t o n h u d u d i n i n g 4 / 5 q is m i h o z i r g i v a q t d a q u rg ’o q c h ilik d a v a q ti-v a q ti b ilan u c h r a y d i. Afrika q ita ’sin in g arid ra y o n la rid a c h o l l a n i s h n i n g b a r c h a turlari v a s h a k lin i lo k a l v a r e g io n a l m u a m m o la r n i tu g ’diradi. A frikaning s a h r o z o n a s id a g i S a h ro i K abirdan ja n u b to m o n id a g i h arob qifuvchi q u rg ’oqchilik!ai yern in g y o m o n la s h is h i m u a m m o la r ig a ja m o a tch ilik n in g e ’tiborni tortdi v a BMT c h lla s h is h m u a m m o la r ig a d u ch keldi. C h o lla n is h jarayoni a n tr o p o g e n v a ta b iiy om illam in g birgalikdagi harakatlarini tu g ’diradi. S h u jarayon n i tu g ’dirgan a s o s iy a n tr o p o g e n sa b a b la rd a n quyidagilarni k o ’r sa tish m um kin: ju d a siy ra k o ’sim lik la m i y o ’q o lish i, m ollarni (h a y v o n la r n i) y a y lo v la r d a h a d d a n ta sh q a r i b o q is h (bu r a y o n la rd a x jalikn in g a s o s i y turi - chorvachilik); y a y lo v m a ss iv la r yerini h a y d a sh ; daraxtlar v a butalarni yon d irish va k e s ib ta s h la s h ; tup roq q atlam in i b u zilish i (y llar tk a z is h , s a n o a t-q u r ilis h v a b o s h q a xjalik faoliyati n a tijasid a ustki qatlam i qurishi, qu rg’oqchilik v a h.k. Ekologik muvozanatni qanday qayta tiklash kerak In so n iy a t a tro f m uhitni s a q la s h m u a m m o s i bilan s h u g ’u lla n ish vaqti keldi. In so n iy a t n a fa q a t y a s h a s h n i o ’y la sh i, balki rivojlanish ni d a v o m ettirish u ch u n tabiatni m u h o fa z a q ilis h g a ilmiy v a a m a liy kuchlarni jalb e tish i zarur. 0 ’d a td a butun d u n y o d a birinchi ringa id eo lo g iy a e m a s , ek ologik m u am m olar chiqadi, millatlararo m u n o sa b a tla r e m a s , in son iyat v a tabiat ustunlik qiladi. E k o lo g ik m u a m m o la r , narkotiklar m u a m m o la r , S P ID v a b o s h q a la r ju d a k e n g t a r q a lg a n v a jid d iy m a s a la la r b lib , u la rn i e c h is h n i h e c h q a n d a y bir m a m la k a t u d d a la y o lm a y d i. J a h o n b ir la s h m a sin in g kuchlari jalb etilishi k erak, a m m o “g lo b a l o ’y la s h , lok al h a ra k a t q is m i” ta m o y ili is h la s h i k era k . M u h itga m in im a l z iy o n k eltirib , r iv o jla n ish d a o p tim a l n a tija la r g a e r is h is h - Ч и гд ’ип r iv o jla n ish ” k o n s e p s iy a s i sh io ri b o ’lib, u n d a in s o n n in g m a n fa a tla r i v a j a h o n p r o g r e s s i m a s a l a l a r i b ild ir ila d i. B u k o n s e p s i y a n i t a s d i q l a s h n i n g m u h im b o s q ic h i B M T ning x a lq a r o k o n fe r e n s iy a s i b o ’ldi. U a tro f m uh it v a rivojlan ish m a s a l a s i g a b a g ’is h la n g a n e d i. U 1 9 9 2 y ild a R io d e J a n e y r o (B r a z iiiy a )d a tkazildi. U y e rd a q a b u l q ilin gan XXI a s r g a kun tartibi d iq q a tg a loyiq. Bu xujjatni v a q t tish i bilan k e la ja k y u z yillarda Yer p la n e ta s in in g a s o s iy q o n u n i is h la b c h iq a r ish n in g birinchi urinishi d e b h iso b la sh d i. U d a v la tla rn in g n a fa q a t e k o lo g ik d o ir a s id a , balk i x a lq a r o m u n o s a b a tla r o r a s id a d e b b a h o la n d i. D e k la r a ts iy a tam oyillarin in g birida s h u n d a y deyilad i: “d a vlatlar q u la y v a o ch iq xalq a ro iq tiso d tizim ni tu z ish ish id a ham korlik qilishlari kerakki, u iq tisod iy s is h ig a v a h a m m a m a m l a k a t l a r n in g b a r q a r o r r iv o j l a n i s h ig a , t a b i a t m u h itin i y o m o n l a n i s h m u a m m o s in i sa m a r a li y e c h is h g a olib b o r a d i.” R io d a g i k o n fe r e n s iy a n in g qarorlari q a n d a y b a ja r ila y o tg a n in i te k s h ir is h m a q s a d id a 1 9 9 7 yil iyu n d a BM Tning B o s h A s s a m b le y a s in in g m a x s u s “h isob ot" s e s s i y a s i tkazildi. U n d a atrof m uhit m u a m m o la ri b y ich a d a v la t v a h u k u m at r a h b a r la ri q a t n a s h d ila r . U n d a y a n g i m u h im c h o r a la r m a ’q u lla n d i. J a h o n b ir la s h m a s in in g e k o lo g iy a g a d iq q a t-e ’tibori o s h m o q d a . Iqtisodiy muammolar In so n n in g z h a y o tid a y er tabiati bilan b e v o s it a z a r o t a ’sir qilib tu rgan v a t a r ix iy r iv o j l a n i s h n i n g s h u d a v r d a g i i s h l a b c h i q a r u v c h i f a o l iy a t i b ila n c h a m b a r c h a s b o g ’la n ib turgan y e r tabiatin ing bir q ism i bizni rab o lg a n tab iiy m uxit d e b ata la d i. G a r c h a n d XX a srn in g ikkinchi yarm i m isli k o Y in m a s iq tiso d iy riv o jla n ish davri b o ’ls a - d a , bu riv o jla n ish b izn i o ’rab o lg a n ta b iiy m u h itn in g Download 35.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|