Universiteti "tasdiqlayman"

GLOSSARY 
Atamaning o’zbek 
tilida nomlanishi 
Atamaning 
ingliz tilida 
nomlanishi 
Atamaning rus 
tilida nomlanishi 
Atamaning izohi 
tilning pаydо 
bo‘lishi 
origin of 
language 
возникновение 
языка 
Tilning pаydо 
bo‘lishiga oil turli 
fаrаzlаr mavjud
ekstralingvistika 
extralinguistics 
экстралингвис-
тика 
Sotsiolingvistika va 
mentalingvistikani 
o‘zida 
birlashtiradigan, tilni 
ijtimoiy hodisa 
sifatida o‘rganuvchi 
fandir. 
intralingvistika 
intralinguistics 
интралингвисти-
ка 
Tilning ichki tizimini, 
uning birliklari va 
kategoriyalari, tilning 
yaruslari hamda 
ularning tuzilishini 
o‘rganadi. 
komparativistika 
Сompravistics 
компративисти-
ка 
Qiyosiy-tarixiy 
tilshunoslik 
kommunikativ 
funksiya 
сommunicative 
function 
коммуникатив-
ная функция 
Tilning jamiyatda 
aloqa vositasi 
funksiyasini bajarishi 
аkkumulyativ 
Аccumulative 
аккумулятив 
lotincha 
“akkumulyativ” 
“to`plash”demakdir 
еkspressiv 
Eхpressivе 
экспрессив 
Tinglovchiga 
yetkazilayotgan 
axborotga o`zlining 
hissiy-ta’siriy 
munosabatlarini ham 
qo`shib ifodalash 
substrаt 
Substratum 
субстрат 
Tillаrning chаtishishi 
nаtijаsidа mаg‘lub 
tilning g‘оlib tildа 
qоldirgаn izlаri 
supеrstrаt 
superstratum 
суперстрат 
Kеlgindilаr tili 
mаhаlliy tilgа 

---

23 
sеzilаrli tа’sir 
о‘tkаzаdi, lеkin uni 
siqib chiqаrа 
оlmаydi. 
differensiatsiya 
Differentiation 
дифференциа-ция Farqlanish, ya‘ni 
shevalar sonining 
ko‘payishi va yangi 
tillarning vujudga 
kelishi . 
integratsiya 
Integration 
интеграция 
Mujassamlashuv 
ya‘ni turli 
shevalarning umumiy 
qoidalarga 
bo‘ysungan holda 
ma’lum adabiy tilga 
birlashishi 
jamiyat 
society 
общество 
kishilarning tarixan 
qaror topgan 
hamkorlik faoliyatlari 
majmui. Jamiyatdagi 
hamma narsa 
(moddiy va maʼnaviy 
boyliklar, insonlar 
hayoti uchun zarur 
boʻlgan shart-
sharoitlarni yaratish 
va boshqalar) 
muayyan faoliyat 
jarayonida amalga 
oshadi. 
Sotsiolingvistika 
Sociolinguistics 
Социолингвистик
а 
(lot societas — 
jamiyat va 
lingvistika) — 
tilshunoslik, 
sotsiologiya 
(jamiyatshunoslik), 
ijtimoiy psixologiya 
va etn. fanlari 
tutashmasida 
rivojlanuvchi va 
tilning ijtimoiy 
tabiati, uning ijtimoiy 
vazifalari, ijtimoiy 
omillarning tilga 

---

24 
taʼsir koʻrsatish 
mexanizmi hamda 
tilning jamiyat 
hayotida tutgan oʻrni 
bilan bogʻliq koʻplab 
muammolar 
majmuini 
oʻrganuvchi 
ilmiynazariy soha. 
differensiatsiya 
differentiation 
дифференциация (frans. differentiation, 
lot. differentia — 
farqlanish, farq), 
ixtisoslashish — 
dastlab bir xil 
elementlardan iborat 
boʻlgan sistemaning 
sifat jihatidan farq 
qiladigan bir qancha 
qismlarga ajralib 
ketishi. 
integratsiya 
integration 
интеграция 
(lot. integratio — 
tiklash, toʻldirish, 
integer — butun 
soʻzi-dan)—sistema 
yoki organizmning 
ayrim qismlari va 
funksiyalarining 
oʻzaro bogʻliqlik 
holatini hamda shun-
day holatga olib 
boruvchi jarayonni 
ifodalaydigan 
tushuncha 
bilingvizm 
bilingualism 
двуязычие 
ikki tillilik hodisasi. 
sheva 
dialect
диалект
(fors. harakat tarzi, 
tarz, usul) tilning 
fonetik, grammatik 
va lugʻaviy jihatdan 
oʻziga xos 
xususiyatlarga ega 
boʻlgan eng kichik 
hududiy koʻrinishi—
sezilarli lisoniy 
tafovutlari boʻlmagan 

---

25 
bir yoki bir necha 
aholi maskani 
(odatda, qishloq)da 
yashovchilarning 
soʻzlashuv vositasi 
sifatida qoʻllanadi. 
Аdabiyotlar: 
1. 
Irisqulov M. Tilshunoslikka kirish. – T., 2008. 
2. 
Yo’ldoshev I., Muhamedova S., Sharipova O`., Madjidova R. Tilshunoslik 
asoslari. – T., 2013. 
3. 
Реформатский A.A. Введение в языкознание. – M., 2006. 
4. 
Maслов Ю.С. Введение в языкознание. – M, 2007. 

---

26 
2-MAVZU. TIL VA NUTQ. TIL VA TAFAKKUR. TIL VA MADANIYAT 
Reja: 
1. Til va nutq, ularning farqli tomonlari 
2. Nutq faoliyati turlari 
3. Til va tafakkur 
4. Til va madaniyat 
1. Til va nutq 
Til-imkoniyat sifatida aloqa-aralashuv, fikr almashuv quroli. Nutq - 
tildan fikr almashuv maqsadida foydalanish usuli, jarayoni. Demak, bu 
tushunchalar bir-biridan farqli va mohiyatan oʻziga xos tushunchalar ekan. Til 
oʻrnida nutqni, nutq oʻrnida tilni tushunishimiz xato hisoblanadi. Til va nutq 
oʻrtasidagi munosabatlarni oʻrganish hozirgi zamon tilshunosligining eng 
muhim vazifalardan biridir. Bu masala alohida bir milliy tilni yoki umuman 
tillarni nazariy taʼriflashdagi boshlangʻich nuqtadir. Til va nutq hodisalarini 
farqlash aksariyat tilshunoslar tomonidan tan olinadi, ammo ularning 
mohiyatini, chegarasini aniqlash mezonlari haqidagi fikrlar turli-tuman. 
F.Sossyur til va nutqni nutq faoliyatining ikki ajralmas boʻlagi deb 
hisoblab, ularni "bir paytning oʻzida fizik, fiziologik va psixik, bundan 
tashqari, individual va ijtimoiy munosabatlarga daxldor" jarayonlar deb 
ta'riflagan edi. Til, Sossyurning fikricha, nutq faoliyatining ijtimoiy va psixik 
tomonlaridir, nutq esa uning individual va psixofizik tomonlari, yoli "odamlar 
nimani gapirsa, oʻshalarning yigʻindisidir". "Til faoliyat mahsuli emas, balki 
faoliyatning oʻzidir" degan gʻoyani ilgari surgan V.Fon Gumboltdan farqli 
oʻlaroq, Sossyur "til faoliyat emas, balki soʻzlovchi tomonidan passiv qayd 
qilinadigan tayyor mahsulot, nutq mahsulidir" deydi. Uning ta'kidlashicha, 
"tilning voqeligi, oʻz tabiatiga koʻra nutqqa nisbatan kam emas".
Til va nutq, ularning farqli tomonlari 
Til va nutq bir - biriga bog’liq hodisalardir. Til uchun nutq moddiy 
materialdir. Shu material asosida nutq tashkil topadi.
Tildagi hamma narsa til jamoasi uchun umumiy bo’ladi. Tilda ruhiy va 
moddiy material mavjud. So’z, morfema, fonemalarning kishi xotirasidagi 
obrazlari ruhiy material hisoblanadi. Nutq tuzishda nomoyon bo’ladigan so’z 
shakllari, morfemalar, tovushlar moddiy materialdir. Bunda til bir tomondan 
moddiy hodisa bo’lsa, ikkinchi tomondan ruhiy hodisadir, degan xulosa kelib 
chiqadi. Tilning ruhiy hodisaligini uning ongda saqlanishi ko’rsatadi.
Biz xotiramizda saqlanayotgan qoidalardan tezkorlik bilan foydalanib, 
biror fikrni yuzaga chiqarish uchun so’zlar va grammatik so’z birikmasi va 
gaplarni hosil qilamiz. Masalan, ongimizda u kitobni qayerdan o lganini bilish 
fikri tug’ildi, deylik. Uni savol tariqasida shunday yuzaga chiqaramiz: Sen 
kitobni qayerdan olding? 

---

27 
Bunda biz sen, kitob, qayer, ol leksemalaridan: -ni, -dan, -da, -ng 
grammatikalaridan va so’roq gap modelidan hamda qoidasidan foydalandik. 
Bu gapni aytish jarayonida ongimizdagi leksemalar alohida morfemalarni 
qabul qilib, so’z shakllariga aylandi. Til ruxiy hodisadan moddiy hodisaga 
aylandi. Bu jarayon tugashi bilan tilga tegishli narsalar yana alohidalik holiga 
qaytadi va ongimizda avvalgidek saqlana beradi. Demak, ma`lum til 
jamoasidagi kishilar ongida tovush obrazlari sifatida saklanadigan va hamma 
vaqt haqiqatga aylanishga tayyor turgan so’z, fonema, turli lisoniy qoidalar, 
gaplarning modellari tilga tegishlidir. Tilga oid narsalar chegaralangan 
miqdordadir. 
Ularning soni turli tillarda turlicha bo’ladi. Qaysi tilda til vositalari 
nisbatan ko’p bo’lsa, usha til boy til hisoblanadi. Jamoa hayotining butun 
sohalarini o’zida qamragan til jamiyat taraqqiyoti bilan rivojlanib boradi. 
Jamiyat extiyojiga javob bermay qolgan til elementlari iste`moldan chiqa 
boradi, ular urnida yangi ifoda vositalari paydo bo’ladi. 
Tilda paydo bo’lgan tushunchalar dastlab ayrim shaxslar nutqida 
ko’rinadi, so’ng asta-sekinlik bilan butun jamoa ongiga singadi. Uni ha mma 
bir tushunib, talaffuz etadigan bo’lgach, u til ixtiyoriga o’tadi. Aks holda 
alohida shaxsning nutqiga xos bo’lib qolaveradi. Masalan: o’zbek tilida 
so’zlovchi ba`zi kishilar nutqida “dizayner” (biror yumushni bajaruvchi shaxs) 
so’zi uchramoqda. Hali u butunlay o’zbek tilida gaplashuvchi kishilar ongiga 
singib ketgan emas. Shunday ekan, u hali ayrim shaxslarning tiliga tegishlidir. 
Uning o’zbek tiliga xos bo’lib qolish-qolmasligini kelajak ko’rsatadi. 
Nutq tildagi mavjud ifoda vositalaridan foydalangan holda mavjudlikka 
(haqiqatga) aylangan fikrdir. Nutq, nutq a`zolarining harakati jarayonida paydo 
bo’ladi. Ruhiy hodisa bo’lgan tilning ifoda vositalari nutq ixtiyoriga o’tgach, 
haqiqatga aylanadi. Demak, nutq faoliyatining maxsulotidan, ma`lum shaklga 
kirishishdan iborat.