Universiteti "tasdiqlayman"

2. Nutq ikki xil bo’ladi: ichki nutq va tashqi nutq.
Nutq kishi ongida ham hosil bo’lishi mumkin. Bunda hali reallashmagan 
til unsurlaridan tashqil topadi. Bu ichki nutqdir. Kishilarning og’iz ochmasdan 
fikrlashi, munozara yuritishi, o’ylashi ichki nutqqa misol bo’ladi. 
Upkadan chiqayotgan havoning nutq organlariga ta`siri, shu ta`sir 
natijasida ularning harakati bilan aniq tovushlar sifatida yuzaga keladigan nutq 
tashqi nutqdir. Nutq harakatdagi tildir. Nutq tilga tegishli narsalarni ma`lum 
vaqt bo’lagida bir- biriga qo’shadi, harakatga keltiradi. Nutq so’z shakllari, 
erkin birikmalar, so’z tartibi va gaplardan tashkil topadi. Nutq jarayoni tugab, 
fikr tinglovchiga etib borgach, nutq ham tugaydi. Demak, so’z shakllari, erkin 
so’z birikmalari, so’z tartibi, gapning turli ko’rinishlari nutqnikidir. Tildagi 
ifoda vositalari chegaralangan bo’lishiga qaramasdan nutq cheksizdir. Til 
vositalari nutq ixtiyoriga o’tgach, ulardan cheksiz miqdorda gaplar tuzish 
mumkin. Nutq jamoadagi yolg’iz kishi tomonidan yaratiladi va alohida shaxs 
va kishilarga qaratilgan bo’ladi. Demak, nutq ijtimoiy hodisadir. U jamoadagi 
kishilarni birlashtirish, ma`lum maqsad sari yo’naltirish imkoniyatiga ega. 
Jamiyat taraqqiyotida nutq belgilovchi o’rin tutadi. 

---

28 
Til madaniyati deyilganda ana shu tildagi ifoda vositalarining ongli 
aralashish natijasida hamma tushunadigan va qo’llay oladigan darajaga 
keltirilganligi, ma`lum davr uchun mosligi, ishlatilish qonun va qoidalari, 
me`yorlarining qay darajada aniq va mukammal ishlanganligi, sayqal 
topganligi tushuniladi. Boshqacha aytganda, til madaniyati deganda, til 
birliklari va ular imkoniyatlari taraqqiyotining, ular o’rtasidagi munosabatlar 
hamda shu munosabatlarni ta`minlovchi qonun-qoidalarning ishlanish darajasi 
tushuniladi. 
T.Qudratov bu haqda shunday deydi: “Tilning madaniyati deyilganda, 
uning so’z boyligi, sintaksisining taraqqiyoti va boyish darajasi, so’z 
ma`nolarining o’tkirligi, nutqiy ohangning rang-barangligi tushuniladi. Nutq 
madaniyati, uning aloqaviy fazilatlari yig’indisi va tizimi bo’lib, ular til 
madaniyati, til faoliyatida qiynalmaslik, matnning mazmuniy vazifasi va 
imkoniyati kabi har xil sharoitlarga bog’liq”. 
Til madaniyati til vositalarining boyligi va rang-barangligidan iborat 
bo’lib, shu tildan foydalanuvchilarning ongida yashaydi. Lekin bu boylikning 
o’zlashish darajasi jamoa a`zolarining har birida har xil bo’ladi.
Qaysi shaxs til madaniyatiga tegishli vositalarni o’zlashtirgan va ularni 
o’z nutqi jarayoniga aylantirgan bo’lsa, o’sha shaxsning nutqi shu darajada 
madaniyatli bo’ladi. 
Nutq yakka shaxs ijodi ekan, uning madaniyati ham shaxsning til 
imkoniyatlarini qanchalik o’zlashtirganligiga va ulardan nutq sharoitiga mos 
mohirona foydalana olishiga bog’liqdir. 
Tilning lisoniy imkoniyatlarini egallash ikki bosqichdan: bilish va bu 
imkoniyatlarni chuqur o’zlashtirishdan iborat. Til vositalarini bilish nutqni 
tinglaganda, ularning ma`nosi va vazifasini anglashda ko’rinadi, ya`ni 
tinglovchi tinglagan va o’qigan narsalarini tushunadi. Bunday shaxs o’zgalar 
nutqini yaxshi tushunadi. 
Ikkinchi bosqich til sistemasi taqdim etgan imkoniyatlarning katta 
qismini chuqur o’zlashtirishdan, ularni nutq tezkorligiga aylantirib olishidan 
iboratlir. Bunga erishgan shaxsning nutq ravon, boy, obrazli, o’rinli bo’ladi. 
Birinchi bosqichda anglab olingan nutq vositalari ustida doimiy mashq qilish, 
ularni xotirada saqlashga doimo e`tibor berish, bu imkoniyatlarni nutqiy 
tezkorlikka aylantiradi.