Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

3. Pompeyning Sharq yurishlari. I triumvirat. Spartak 
boshchiligidagi qullar qo‘zg‘oloni bilan bir vaqtda Mitridat VI 
bilan (mil.avv. 74–64-yillar) yangi urush boshlandi. Mitridat VI 
haqiqiy sharq podshosi bo‘lib, o‘z onasi, ukasi, o‘zi bilan nikohda 
bo‘lgan singillari, 3 o‘g‘li va 3 qizining o‘limiga aybdor edi. U 300 
ming kishilik qo‘shin, 400 kemadan iborat kuchli flotga ega edi. 
Dastlab Rim qo‘shinlariga tajribali sarkarda Lukull boshchilik 
qilib, bir qancha yutuqlarga erishdi. Lekin Mitridat VI ni yenga 
olmadi. Bundan tashqari, u qattiqqo‘lligi bilan legionerlarning 
noroziligini tug‘dirdi. Shunda senatning irodasiga qarshi xalq 
yig‘ini sharqda qo‘mondonlikni Gney Pompeyga topshirdi. 
Gney Pompey Sulla davrida tanilib, fuqarolar urushi davri-
da Sullani qo‘llagan edi. Keyin esa senat uni Spartakka qar-
shi Krass qo‘shiniga yordamga yubordi. Mil.avv. 70-yil Pompey 
va Krass konsul etib saylandi. Krass ovatsiya (piyoda triumf)
ga, Pompey triumfga sazovor bo‘ldi (Qadimdan Rimda kat-
ta janglarda g‘alabaga erishgan lashkarboshi sharafiga Rim 
shahrida zafar (triumv) marosimi uyushtirilar edi. Rim uchun 
ahamiyati katta g‘alabaga erishgan lashkarboshi jang aravasi-
da, kichikroq ahamiyatli g‘alabaga erishgan lashkarboshi pi-
yoda yurib, kapitoliy tepaligiga ko‘tarilib, qurbonlik keltirgan. 
Rim fuqarolari ularni qarsaklar bilan olqishlar (ovatsiya) edilar. 
Pompey qo‘shinlari rag‘batlantirildi. Pompey O‘rtayer dengizi 
qirg‘oqlarini talagan dengiz qaroqchilarini tugatib, Rimda katta 
obro‘ga ega bo‘ldi. 

---

529
G‘ayratli sarkarda Pont podshosini tor-mor qilib, Armanis-
tonni vassal davlatga aylantirdi. Pompey Bosfor podsholigida 
Mitridat VI ga qarshi qo‘zg‘olon uyushtirib, uning o‘zini o‘ldirish-
ga majbur qildi hamda Suriya va Yahudiyani istilo qildi. Kichik 
Osiyoda Rim hokimiyatini qayta tikladi. Urushdan so‘ng Rimda 
uning sharafiga zafar (trium) uyushtirildi va Pompey sharqda 
22 podsho ustidan g‘alaba qildi, 12 mln kishini bo‘ysundirdi, 
1538 shahar va qal’alar istilo qildi deb e’lon qilindi. Pompey-
ning Sharqqa yurishi ellin sharqi mamlakatlarining Misrdan 
tashqari Rimga bo‘ysundirishni tugalladi. 
Pompey Rimga g‘alaba bilan qaytdi. Bu vaqtda Rimda qarz-
ga botgan patritsiy Lutsiy Sergiy Katilina boshchilik qilgan 
harakatning fitnasi bostirildi. Bu harakat qarzlarni bekor qi-
lish va davlat to‘ntarishini maqsad qilgan edi. Etruriyada Kati-
lina va uning uch ming kishilik tarafdorlari shafqatsiz jangda 
o‘ldirildi. Nobillar va suvoriylar Katilina fitnasi davrida birlash-
dilar. Senat oqsuyak-patrisiylar respublikasi va an’anaviy Rim 
erkinligining himoyachisi sifatida chiqdi. O‘zining sharqdagi 
g‘alabalari bilan obro‘-e’tibori oshib ketgan Pompeyni Rimda 
hokimiyatni qo‘lga olishidan qo‘rqqan senat unga dushmanlik 
nazari bilan qaradi. Senat Pompeyni konsullikka o‘z nomzo-
dini qo‘yishga ruxsat bermadi. Senatda kuchli ta’sirga ega 
bo‘lgan yana bir taniqli patrisiy Lukull ham Pompeyga qarshi 
chiqdi. Pompeyning veteranlariga yer berilmadi. Ispaniyada 
noib bo‘lgan, luzitanlarning qo‘zg‘olonini bostirgan. Senat Gay 
Yuliy Sezarni ham mil.avv. 60-yilda sirtdan konsullikka o‘z 
nomzodini qo‘yishiga ruxsat bermadi. Ispaniyada katta boylik 
to‘plagan Sezar shaxsan o‘zi Rimga keldi. U konsullik saylovi-
da o‘z nomzodini qo‘ydi va mil.avv. 59-yil kosullikka saylandi. 
Sezar Rimdagi siyosiy vaziyatdan o‘z manfaati yo‘lida foyda-
landi. U senat qo‘llab-quvvatlamagan va bir-birovi bilan dush-
man bo‘lgan Pompey va Krassni murosaga keltirdi. Bu murosa 
juda muhim siyosiy oqibatga olib keldi: Rimdagi uch qudrat-
li kishi Pompey, Sezar va Krass norasmiy ittifoq tuzib, bir-
birlari ga yordam berish majburiyatini oldilar. Bu kelishuv I 
triumvirat (uch qudratli kishi ittifoqi, mil.avv. 59-yil) deb atal-
di. Har uchalasining ham nobillardan do‘stlari, plebs orasida 
ko‘plab klientlari, Italiya va provinsiyalarda tarafdorlari bor 
edi. Kelishuv Pompeyning Sezarni qiziga uylanishi, Sezarni 
o‘zining taniqli bir tarafdorining qizi Kalpuriyaga uylanishi bi-
lan mustahkamlandi. 

---

530
Rimda siyosiy hokimiyat uch taniqli siyosiy arbob Pompey, 
Krass va Sezar qo‘liga o‘tdi. Gay Yuliy Sezar (mil.avv. 100–44-yil-
lar) bu vaqtda Krass va Pompey kabi obro‘ga ega emas edi. Le-
kin u shuhratparast, shijoatli bo‘lgani uchun tez orada I tri-
umviratning amaldagi rahbari bo‘ldi. Bundan tashqari, u mil.
avv. 59-yildagi kelishuvga binoan konsul qilib saylandi. Bitim-
ga ko‘ra, Sezar agrar qonun loyihasini amalga oshirdi. Natija-
da Pompeyning sobiq jangchi-veteranlari yer ulushlariga ega 
bo‘ldilar. 
Respublika an’analariga sodiq bo‘lgan respublikaning hi-
moyachilarini mafkuraviy ilhomchisi bo‘lgan siyosatchi, taniqli 
siyosiy arbob, notiq Mark Tulliy Sitseron (mil.avv. 106–43) max-
sus qaror bilan Rimdan haydalib, mol-mulki musodara qilin-
di. Respublikaning boshqa tarafdorlari ham bosim ostida qol-
di. Sezar hokimiyat uchun kurashda shahar va qishloq plebey
uning mustahkam tayanchi bo‘lib xizmat qila olmasligini tushu-
nar edi. Buning uchun yaxshi qurollangan sadoqatli qo‘shin 
kerak edi. Bu qo‘shinni tashkil qilish uchun katta miqdorda 
mablag‘ topish maqsadida Sezar Galliya provinsiyasiga 5 yil 
noiblik lavozimini olishga erishdi. 
Mil.avv. I asrning 50-yillarida rimliklar Galliyaning bir qis-
mini ishg‘ol qilgan edilar. Lekin uning katta qismi (hozirgi 
Fransiya, Belgiya, Gollandiyaning bir qismi, Shvetsariya ning 
katta qismi) hali erkin edi. Bu hududda yashagan o‘nlab qa-
bilalar doimo o‘zaro urushlar girdobida edilar. Senat Galliya-
ning qolgan ana shu qismini bo‘ysundirish uchun Sezarga 
qo‘shin to‘plashga ruxsat berdi. Galliyani istilo qilish yetti yil 
davom etdi. Boshda Sezar gelvet (hozirgi Shvetsariya hudu-
dida yashovchi) qabilasiga qarshi, keyin esa german qabilalari-
dan bo‘lgan Ariovis boshchiligidagi svevlarga qarshi urush 
harakatlarini olib bordi. Nihoyat belg qabilalari bilan keskin 
kurashdan keyin Galliya bo‘ysundirildi va u mil.avv. 57-yil 
Rim provinsiyasi deb e’lon qilindi. 
Mil.avv. 56-yil bahor oyida Sezarning Galliyadagi vakolati 
yana 5 yilga uzaytirildi. Sezar mil.avv. 55-yilda german qabi-
lalariga qarshi Reyn ortiga, mil.avv. 54-yilda esa Britaniyaga 
yurish qildi. Lekin mil.avv. 54-yilda Rimga qarshi Buyuk gal 
qo‘zg‘oloni yuz berdi. Bu qo‘zg‘olon arvern qabilalari tashab-
busi bilan boshlanib, qo‘zg‘olonga qobiliyatli yo‘lboshchi Ver-
singetorik boshchilik qildi. Rimliklar juda qiyin ahvolga tushib 
qoldilar. Sezarda 60 ming qo‘shin, qo‘zg‘olonchilarda 300 ming 

---

531
kishi bor edi. Faqat Sezarning harbiy-tashkilotchilik qobiliyati, 
uning diplomatik san’ati qo‘zg‘olonchilar orasida o‘zaro kelish-
movchiliklar kelib chiqishiga olib keldi. Natijada rimliklar bu 
qo‘zg‘olonni bostirdilar. Qo‘zg‘olonning so‘nggi o‘choqlari mil.
avv. 51-yilda tugatildi. 
Galliya istilosi natijalari ulkan edi. Sezar 300 qabilani bo‘y-
sundirdi. 800 shahar qamal qilib olindi. 1 mln. kishi asir olin-
di. Rimliklar qo‘liga ulkan miqdorda o‘lja tushdi: Rimda oltin 
qadoq lab sotildi va uning bahosi juda pastga tushib ketdi. 
Bularning hammasi Rimda Sezarning obro‘-e’tiborini oshirib 
yubordi. Galliyada urush harakatlari tugamasdan I triumvirat 
amalda tugadi. Krass mil.avv. 55-yil Parfiyaga yurish vaqtida 
yengilib halok bo‘ldi. Sezarning yutuqlari va obro‘-e’tiborining 
oshib ketishi u bilan Pompey orasidagi munosabatlarda sovuq-
lik va dushmanlikka sabab bo‘ldi. Galliyada Sezarning vakolati 
tugadi. U o‘z qo‘shinini tarqatishi lozim edi. Lekin u qo‘shinni 
tarqatmadi. Sezarning kuchli qo‘shinidan qo‘rqib qolgan sen-
at uni Rimning dushmani deb e’lon qildi. Senat uning raqibi 
Pompeyga Italiyada qo‘shin to‘plab, Sezarga qarshi chiqishga 
topshiriq berdi.
Nozik diplomat va uzoqni ko‘ra oladigan siyosatchi bo‘lgan 
Sezar Rimdagi vaziyatni kuzatib, Galliya noibligi davridan 
boshlab katta miqdorda pora berish bilan o‘z tarafdorlariga ega 
bo‘lgan edi. Sezar Pompey qo‘shinlarini kutib turmadi. U mil.
avv. 49-yil yanvarida Shimoliy Italiyaning chegarasi bo‘lgan 
kichik Rubikon daryosidan o‘tdi. Qonunga ko‘ra, bu daryo-
dan o‘tgan har qanday qurollangan qo‘shin Rimning dushma-
ni deb hisoblanar edi. Aytishlaricha, daryodan o‘tish oldidan 
Sezar uzoq o‘ylanib turib, «qur’a tashlandi» deb xitob qiladi va 
qo‘shinga daryodan o‘tishga buyruq beradi. Shimoliy Italiya ning 
shaharlari Sezar qo‘shinlariga deyarli qarshilik ko‘rsatmaydi. 
Pompey qo‘l ostida jangovar qo‘shin bo‘lmaganligi uchun mil.
avv. 49-yil 17-yanvarida janubga qo‘shin yig‘ishga jo‘nab ket-
di. Uning orqasidan vahimaga tushgan konsullar va senatning 
ko‘pgina senatorlari qochib ketdi. 
Sezar 3 bora Pompey bilan muzokaralar olib borishga urin-
di. Lekin Pompey 17-martda o‘ziga sodiq qo‘shin va tarafdorlari 
to‘planayotgan Yunonistonga jo‘nab ketdi. Nozik diplomat Sezar 
ikki oy davomida hech qanday qon to‘kmasdan butun Italiyani 
egalladi. U Rimga kirib, 5000 funt tilla va kumushdan iborat 
davlat xazinasini bosib oldi. Sezar Rimda ko‘p turmay, Pompey-

---

532
ga sodiq yetti legion turgan Ispaniyaga yurish qildi. Ispaniyada 
g‘alaba qilib, Sezar Bolqon yarim oroliga o‘tmoqchi edi. Ispa- 
niyadagi Ilerda shaharchasi yonida Sezar dushman qo‘shinlari-
ni 2-avgustda tor-mor qildi. Shundan so‘ng ikki ispan provin-
siyasi Sezar tomoniga o‘tdi. Hal qiluvchi jang mil.avv. 48-yil-
da Yuno nistondagi Farsal shahri yonida bo‘lib o‘tdi. Pompey 
qo‘shinlari yengildi. Pompey boshda Lesbos oroliga qoch di, u 
yerdan Misrga yo‘l oldi. U bir vaqtlar o‘smir Ptolemeyga homiylik 
qilgan bo‘lib, endi yosh podsho Ptolemeydan yordam olmoqchi 
bo‘ldi. Lekin u qirg‘oqqa tushishi bilan Ptolemeyning buyrug‘i 
bilan o‘ldirildi. 
Sezar Pompey o‘limidan uch kun keyin Misrga yurish qilib, 
bu yerda Ptolemeylar sulolasining taxt uchun kurashiga ara-
lashib, malika Kleopatrani hokimiyat uchun ukasiga qarshi 
kurashida yordam berdi. Oqibatda Aleksandriyada Sezarga 
qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Bu qo‘zg‘olonni Sezar zo‘rg‘a bostir-
di. Shundan so‘ng u sharqqa Mitridatning o‘g‘li Farnakka qar-
shi yurish qilishga majbur bo‘ldi. Sezar bu yurishni juda qis-
qa muddatda – atigi 5 kunda amalga oshirdi va bu to‘g‘risida 
se natga o‘zining «Keldim, ko‘rdim, yengdim» degan mashhur 
maktubini yubordi. 
Pompeyning asosiy tarafdorlari endilikda Afrikada to‘plandi-
lar. Mil.avv. 46-yilda Afrika provinsiyasining sharqiy qirg‘og‘ida-
gi Tais shahri yonida katta jang bo‘lib, Pompey tarafdorlari to‘la 
tor-mor etildi. Shundan so‘ng Sezar Numidiyani bo‘ysundirdi. 
Mil.avv. 46-yilda u Rimga qaytdi va bu yerda Galliya, Misr, Pont 
va Numidiya ustidan g‘alabalari sharafiga to‘rt zafar triumfini 
bayram qildi. Lekin pompeychilar bilan kurash hali tugamagan 
edi. Pompeyning o‘g‘illari Ispaniyada kuch to‘pladilar. Munt 
yonida mil.avv. 45-yilda Sezar o‘zining raqiblari ustidan so‘ng-
gi g‘alabasiga erishdi. Jang juda qonli va keskin bo‘ldi. Sezar-
ning so‘zi bo‘yicha u birinchi bor g‘alaba uchun emas, o‘z hayoti 
uchun jang qildi. 
Fuqarolar urushi nihoyat tugadi. Sezar ikkinchi bor Rimda 
senat tomonidan diktator deb e’lon qilindi (senat Sezarni Ispa-
niyada bo‘lgan vaqtida birinchi marta diktator deb e’lon qilgan 
edi). Unga 5 yillik konsullik, umrbod tribun hokimiyati, say-
lov komisiyalarida o‘z nomzodini tavsiya qilish huquqi hamda 
boshqa unvonlar va vakolatlar berildi. Sezar o‘zining o‘rinbo-
sari (otliq qism boshlig‘i) etib, diktator Rimda bo‘lmagan payt-
da Rim va Italiyani boshqargan Antoniyni tayinladi. Sezar mil.

---

533
avv. 44-yilda beshinchi marta konsul lavozimini egalladi. Umr-
bod diktator deb e’lon qilindi. U mutlaq hokimiyatga ega bo‘ldi. 
Sezar podsho kiyimini kiyish huquqiga ega bo‘ldi. Uning nomi 
bilan qasamyod qildilar. Unga xudo kabi sig‘indilar. Uning tas-
viri tangalarda zarb qilindi. Sezarning ijtimoiy tayanchi yo‘q edi. 
Chunki uning tarafdorlarining manfaatlari bir-biriga to‘g‘ri kel-
mas edi. Bunday vaziyatda Sezar o‘z hokimiyatini mustahkam-
lashda qo‘shindan foydalandi. U o‘z raqiblarini ta’qib qilmadi. 
Faqat Pompeyning va uning ashaddiy tarafdorlari mulkini mu-
sodara qildi. Sezarning eski dushmanlari afv etildi. Pompeyning 
tarafdorlari bo‘lgan taniqli senatorlarni Sezar mo‘l-ko‘l sovg‘alar 
bilan taqdirladi. Ular provinsiyalarda oliy davlat lavozimlariga 
saylandilar, yer-mulklarini hadyaga oldilar. Sezar turli ijtimoiy 
guruhlardan tayanch topishga urinib, ijtimoiy sohada turli is-
lohotlarni o‘tkazdi. 
Sezar davridan oltin tanga muntazam zarb qilina boshlandi. 
Denariy butun davlat uchun yagona tangaga aylandi. Sezar 
konsulligi vaqtida (mil.avv. 59-yil) provinsiyalarda poraxo‘rlik-
ka qarshi qonun qabul qildi. Davlatdan tekin non va boshqa 
mahsulotlar oladigan plebsni 320 mingdan 150 mingga ka-
maytirdi. Shaharlarga mahalliy muammolarni yechish uchun 
avtonomiya huquqini berdi. Soliq tizimi tartibga solindi, soliq 
yig‘uvchi –publikanlar faoliyati ustidan nazorat o‘rnatildi. 
Deh qonchilikni rivojlantirish uchun botqoqliklarni yo‘q qilib, 
yo‘llarni qurish loyihalarini Sezarning o‘zi ishlab chiqdi va qis-
man amalga oshirdi. Sezar kalendar islohotini o‘tkazdi. Misr-
lik matematik va astronom Sozigen yordami bilan mil.avv. 45-
yil 1-yanvardan vaqt hisobi kiritildi. Sezar nomi bilan kvintiliy 
(iyul) oyi belgilandi.
Sezar Parfiyaga qarshi yurishga tayyorlana boshladi. Rim-
da Parfiyani faqat podsho yengishi mumkin degan gap tarqal-
di. Rim nobillari orasida Sezarning dushmanlari ko‘p edi. Ular 
respublika tartib-qoidalarining buzilishi, davlat lavozimlaridan 
o‘zlarining chetlashtirilganligidan norozi edilar. Faqat barcha 
haqorat va tahqirlar uchun Sezardan o‘ch olishga bahona izlar 
edilar. Sezarga qarshi fitna uyushtirib, bu fitnada 60 dan ko‘p 
senator ishtirok etdi. Fitna boshida Gay Kassiy Longin, Mark 
Yuniy Brut va Detsim Yuniy Brut turdi. Sezar mil.avv. 44-yil 
15-martida senat majlisida Brut va Kassiy boshchiligidagi fit-
nachilar tomonidan o‘ldirildi. U 23 joyidan yaralangan bo‘lib, 
jarohatning faqat bittasi uning o‘limiga sabab bo‘ldi. 

---

534