Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

7. San’at. Qadimgi Mesopotamiya san’atining shakllanishi 
va keyingi taraqqiyotiga shumerlarning badiiy an’analari hal 
qiluvchi rol o‘ynadi. Tosh o‘ymakorlik mil.avv. III ming yillik 
boshlarida shakl landi. Toshga naqshlar o‘yish (gliptika) mil.
avv. I asrgacha yuksak darajada rivojlandi. Relyef tasvirlar 
toshdan ishlanib relyeflarda hayvonlar, jang manzaralari tas-
virlangan. Mil.avv. XXIV–XXIII asrlarda Mesopotamiya yagona 
davlat bo‘lib birlashgan paytda podsholarning ideallashtirilgan 
portret-tasvirlari paydo bo‘ladi. 
Mil.avv. II ming yillik boshlaridan qurbonlik keltirish, sa-
roy hayo ti manzaralari tasvirlangan freska san’ati rivojlandi. 
Mesopotamiya san’ati mil.avv. VIII–VII asrlarda Osuriya dav-

---

121
latining gullab-yashnagan davrida o‘zining yuqori cho‘qqisiga 
chiqdi. Bu asosan relyef san’atida o‘z aksini topgan. Bu davrda 
ulug‘vor saroy va ibodatxonalar barpo qilina boshladi. 
Mil.avv. I ming yillikda Mesopotamiyada yirik savdo-hunar-
mandchilik madaniyat markazlari bo‘lgan katta shaharlar pay-
do bo‘ladi. Mesopotamiyadagi
 osur podshosi Sinaxxerib tomoni-
dan mil.avv. 705–681-yillarda qurilgan, maydoni bo‘yicha Old 
Osiyoda eng katta shaharlardan biri Osuriya poytaxti Nineviya 
edi. Shahar 729,7 ga yerni egallab, shaharda 170 ming aholi 
yashagan. Amerikalik arxeolog K.Tompson 1932-yil Nineviya 
shahrida podsho Sinaxxerib qurgan, shaharni suv bilan ta’min-
laydigan akvedukni qazib topdi. 
Mesopotamiyaning eng katta madaniy va savdo-hunar-
mandchilik markazi Bobil shahri edi. Shahar asrlar davomi-
da shaklla nib, ulug‘vor inshootlar qurildi. Bobilda 200 ming 
kishi yashab, shaharda 2 xiyobon, 4 katta shoh ko‘cha, 53 
ibodatxona va 600 ziyo ratgoh bo‘lgan. Ayniqsa, Bobil shahri 
Yangi Bobil podsholigi davrida yuksalib, yangi saroylar, ibo-
datxona-zikkurat va mudofaa devorlari bunyod qilingan. Meso-
potamiya me’morchiligi o‘zining ulug‘vorligi, ulkan, hashamat-
li inshootlari bilan ajralib turadi. Me’morchilik san’ati yuksak 
darajada rivojlangan. Me’morlar sho‘rlash, zax va namlikka 
chi damli mustahkam inshootlarni qurganlar. Yangi Bobil pod-
shosi Navuxodonosor II Bobilni o‘tib bo‘lmas mustahkam devor 
bilan o‘rab oldi. Navu xodonosor II shunday yozuv qoldirgan: 
«Men Bobilni sharqdan mustahkam devor bilan o‘rab oldim. 
Men xandaq qazidim va uni yonbag‘irlarini asfalt va pishiq 
g‘isht bilan mustahkam ladim. Xandaq
 poydevorida baland va 
kuchli devor bunyod qildim. Men kedr yog‘ochidan keng dar-
voza yasadim va ularni mis taxtacha bilan qopladim. Yomon 
niyatni o‘ylagan g‘animlarni Bobilga yon tomonlardan kirmas-
liklari uchun men uni dengiz to‘lqinlari kabi kuchli suv bilan 
qurshadim. Men istehkomlarni puxta mustahkamladim va Bo-
bil shahrini qal’aga aylantirdim». 
Bobil shahrining tashqi devorlarda 100 bronza darvoza bo‘lib, 
devorlarning qalinligi shunday ediki, devor ustida bir necha jang 
aravasi bir qatorda yurgan. Frot daryosini Bobil shahri bo‘yicha 
qirg‘og‘i 30 km ga cho‘zilib ketgan, u ko‘priklar bilan shaharga 
qo‘shilgan. Shahar devorida 250 jangovor minorada qo‘riqchilar 
turgan. Ar xeologik qazishmalar bu fikrni tasdiqlaydi. 

---

122
Mesopotamiyada shaharlar hukmdorlar tomonidan obodon-
lashtirilgan. Bobildagi Ishtar darvozasi va unga boradigan tan-
tanalar ko‘chasi hashamatli qilib bezatilgan. Darvoza va ko‘cha 
rangli sopol plitkalar bilan qoplangan. Plitkalardan birida 
Navuxodonosorning shunday yozuvi saqlangan: «Men Navuxo-
donosor, Bobil podshosi, Nabopolasarning o‘g‘li Bobil ko‘chasi-
ni ulug‘ Marduk tantanalari uchun Shadudan tosh plitalar 
to‘shadim. Marduk ilohim, bizga abadiy hayot ba’g‘ishla». Ishtar 
darvozasi havorang sirlangan g‘ishtlar bilan qoplanib, oq, sariq 
yo‘l va relyef frizi bilan bezatilgan hamda sariq, qizil yo‘l bilan 
sherlarning yurishi tasvirlangan.
Podsho Navuxodonosor II o‘z rafiqasi bo‘lgan midiyalik ma-
lika Ametis (Semiramida) uchun qurgan osma bog‘lar (Afsona-
da malika Semiramida bog‘lari) ham Bobil shahrida bo‘lgan. Bu 
inshoot qa dimgi dunyoning yetti mo‘jizasidan biri hisoblangan. 
Umumiy maydoni 15 ming kvadrat metrni tashkil etgan ko‘p 
qavatli katta inshoot bo‘lib, unda salqin xonalar bo‘lgan. In-
shoot tomiga gullar, daraxtlar, butalar o‘tqazilgan. Osma bog‘ 
suv ko‘tarib beradigan chig‘ir bilan qullar tomonidan aylanti-
rilib sug‘orilgan. Bog‘ning har bir terassa sining maydoni g‘isht-
dan bo‘lib, uni salmoqli tosh ustunlar ko‘tarib turgan. G‘ishtlar 
ustiga tosh taxtalar, keyin qalin gips qatlami, qamish va asfalt 
to‘shalgan. Namlikdan qalin qo‘rg‘oshin taxtalar himoya qilgan. 
Bu plitalarga to‘kilgan tuproqda asriy daraxtlar ildiz larini er-
kin qo‘yishlari mumkin edi. O‘simliklar uchun kerakli suv eng 
yuqori qavatda joylashgan hovuzga Frot daryosidan nasoslar 
bilan ko‘tarib quyilgan. 
Osuriya kabi Bobilda ham qanotli ho‘kizlar, sherlar (shadu)
ning relyef tasvirlari va haykallari yuksak san’at asarlari his-
oblanadi. Qanotli ho‘kiz va sher haykallari saroylar oldiga qo‘yil-
gan. Ular saroyning homiysi va himoyachisi bo‘lgan. Britaniya 
muzeyida Ash shurbanipalning saroyidagi qanotli sher saqlana-
di. Osur podshosi Sargon saroyidan 26 juft ho‘kizning alebastr 
haykali topilgan. Me sopotamiya rassomlari jang manzaralari-
ning tantanali marosim yurishlarini juda yengil tasvirlaydilar. 
Yovvoyi hayvonlar, xonaki jonivorlar hayotiy – ingichka oyoqli, 
kishnab turgan otlar kabi yengil, ixcham gavdali itlar tasvirlari 
jonli aks ettirilgan. 
Mesopotamiyada shisha ishlab chiqarish juda erta mil. avv. 
XVII asrda boshlanadi. Temirdan foydalanish esa kechroq – 

---

123
mil.avv. XI asrga boshlanadi. Mesopotamiyaning ilmiy bilim-
lari, san’ati, me’morchiligi, dini, yozuvi va adabiyoti qadimda 
ko‘pgina sharq xalqlari madaniyati ravnaqining o‘lchov mezoni 
bo‘lib xizmat qildi. 
Mesopotamiya sivilizatsiyasining siyosiy nazariya va amaliyo-
ti, huquq, falsafa, tarixshunoslik sohalarida erishgan yutuqlari 
boshqa mamlakatlar tomonidan o‘zlashtirib olindi. Osuriyada 
shakllangan ma’muriy tizimni forslar o‘zlashtirib oldilar (mam-
lakatni sat rapliklarga bo‘lish, satraplikni fuqarolik va harbiy 
hokimiyatlarga a jratish). Ahmoniylar, keyin esa ellin davri hukm-
dorlari Mesopotamiya podsholarining saroy rasm-rusumlarini 
o‘zlashtirib oldilar.
Qudratli Osuriyaning oqsuyak-zodagonlari, saroy ahli qim-
matbaho qizil rangli zarbof kiyimlar, oltin-kumush, qimmat-
baho toshlar bilan ziynatlangan harbiy qurollar, yelpig‘ich 
va soyabon tutgan xizmatkorlar hamrohligida yurganlar. 
Podshoning o‘zi toj kiyib, oq uzun kiyim orqasiga tashlan-
gan ko‘k lentalar va qo‘lida podsholik ramzi bo‘lgan aso bilan 
fuqarolar ooldiga chiqqan. Podsho oliy kohin vazifasini bajar-
gani uchun uning kiyimida osuriyaliklar sig‘inadigan yulduz-
lar tasviri bo‘lgan.
Qadimgi shumerda harbiy san’at yuqori darajada rivojlangan. 
Dunyo harbiy san’ati tarixida ilk bor mil.avv. III ming yillikda 
shumer askarlari yog‘ochdan to‘rtburchak shakldagi, chetlari 
qisman mis parchalari bilan hallangan jangchi gavdasini to‘la 
yopadigan to‘rtburchakli qalqondan foydalanganlar. Bunday 
qalqonlar bir-biriga taqab qo‘yilib, butun bir askarlar qismini 
himoya qilgan. Shu tarzda qadimgi davrda ilk falanga yuzaga 
keldi. Shumer jangchilari dunyo tarixida birinchi bo‘lib, jan-
govar qalpoqlardan foydalanganlar. Mil.avv. III ming yillikka oid 
mis va oltin qalpoqlar Ur shahri podsho qabrlaridan topilgan. 
Ayniqsa, Osuriya qurol-yarog‘i haqiqiy san’at asari bo‘lgan, oliy 
navli po‘lat qilichlar, xanjarlar, qalqon va kamonlar mohirona 
tayyorlangan. Xanjar taqib yurish nasl-nasabi ulug‘ ekanidan 
dalolat bergan. Xanjarlarning sopi hayvon kallasi tasvirida na-
fis ishlangan. 

---

124