Upanishadlar va avesto

1.2. Upanishadlar va “Avesto” axloq falsagasiga germenevtik yondashuvning muhim jihatlari
Germenevtika, XX asr falsafasining yo'nalishi bo’lib tarjima san'ati, matnlarni talqin qilish va tushunish nazariyasi; shu jumladan klassik qadimiy matnlar, adabiy matnlarni talqin qilish nazariyasi sifatida shakllangan. Insonga keladigan ma'lumotlar har doim tushunarli bo'lgan tilga tarjima qilish bosqichidan o'tadi. Birovning fikrini to'g'ri tushunish va o'z fikrini yetarli darajada ifoda etish imkoniyati har qanday muloqot jarayonida muhim sanaladi. Odatda, muloqot o'z ishtirokchilaridan mahorat talab qiladi. Buning barcha mumkin bo'lgan sabablarini (ijtimoiy, madaniy, siyosiy, рsixologik, jismoniy va boshqa darajalarni) chetga surib, so'zning eng keng ma'nosida tushuntirilgan va tushunilgan tarjima universal falsafiy tarjima, deb aytish mumkin.
Tarjima falsafasi tarixidagi alohida yo'nalish germenevtik tarjimashunoslik bo'lib, u "tarjimaning mohiyati oshkor qilish, suhbatlashish, nasldan naslga o'tish, markazsizlashtirish" deya baholanadi. Boshqacha qilib aytganda, tarjimani boshqalarga ochib berish va chegaralarni kengaytirish vositasi sifatida tushunish kerak. Germenevtika metodologiyasi hozirda barcha jamiyatlarning boshqaruv boʻgʻinlarida ham qoʻllaniladi.
Germenevtika tamoyili qadimgi ritorikadan va zamonaviylikdan kelib chiqadi. Qism orqali butunni tushunishdan anglash san’atiga o’tkazadi. Butun ma’nosini tushuntirish uchun ko’zda tutilgan qismlar mavjud bo’lgandagina haqiqiy tushunchaga aylanadi. Gadamerning “Haqiqat va metod” da haqiqatni tushunish germenevtik metod orqali tushunish va tushuntirish orqali amalga oshiriladi. Misol uchun, tilda bir gapni tarjima qilganda uning ma’nosini chiqarish uchun oldin so’zma-so’z tarjimani matn ma’nosiga moslab tarjima qilib olib, keyin mantiqiy bog’liq tarzda gapni konstruktiv manosini chiqarish nazarda tutiladi. Hammasining uyg'unligi to'g'ri tushunish mezonidir. Falsafa tarixi doirasida axloqiy aksiologik qadriyatlarni germenevtik jihatdan o’rganish mamlakatimiz milliy me’rosini, ilmiy manbalarini chuqur tahlil etish imkonini beradi.
Jamiyatning eng zarur jarayonlaridan biri axloqni tarbiyalash hisoblanadi. Tarbiyalash, eng avvalo, shaxs shakllanishidagi dastlabki bosqich, keyingi bosqichda tarbiyalangan shaxs o’z qarorlarini o’zi qabul qiladi. Bugungi kunda gumanizm tamoyili asosida barcha qarashlarning mezoni deya ta’riflangan shaxsning, uning izidan esa, jamiyatning taqdiri haqida faylasuf Fukuyama “Ishonch” nomli salmoqli tadqiqotida ko’rinishdan oddiygina inson axloqining jamiyat barqarorligida tutgan o’rni haqida batafsil so’z yuritadi. U fuqarolik jamiyati kishilardagi taomillarga, an’analarga va axloqiy qadriyatlarga suyanadi, deb hisoblaydi hamda axborot asri talato’plarida an’anaviy rahbarlikning qadri yo’qoladi, degan mazmundagi qarashlar va farazlarni inkor etadi, shuning bilan birga har qanday jamiyat istaydimi-yo’qmi o’zaro ishonch va axloqiy meyorlarning umumiyligiga suyanajagini ta’kidlaydi⁷⁵. Biz uchun muhimi, jamiyatda ishonch muhitining vujudga kelishida boshqa hech qanday vosita axloqiy qadriyatlarni rivojlantirish imkoniyatlariga teng kela olmaydi.
Qasam - fan tilida regidensiya deb atalib, ishonch qozonish yoki yo’qotilgan ishonchni qayta tiklash deganidir. Qasam ba’zan salbiy holatlarda ba’zan ijobiy holatlarda ishlatiladi. Avestoda qasamga quyidagisha to’xtaladi:
“-Ey, dunyoni yaratgan Zot!
Ey, Haqiqat!
Qasamlaring sanog’i nechadir?
Ahura Mazda javob berdi:
-Mening qasamlarim oltita:
birinchi - so’z qasami;
ikkinchi - qo’l qasami;
uchinchi - qo’y qasami;
to’rtinchi - sigir qasami;
beshinchi - odam qasami;
oltinchi - ekin qasami; eng yaxshi, eng obod, eng serhosil zamindagi ekin”. (Vandidod, to’rtinchi fargard ikkinchi bo’lim 2)⁷⁶
Kimda-kim so’z qasamini buzsa, bu gunoh uchun giriftor bo’ladigan jazosining andozasi sifatida uning va eng yaqin qarindoshlari gunohining tovoni o’sha qasam bahosining uch yuztasiga, olti yuzta qo’l qasamini buzganga, yetti yuzta qo’y qasamini buzganga, sakkiz yuztasi sigir qasamini buzganga, to’qqiz yuzta odam qasamini buzganga, mingtasi ekin qasamini buzganga beriladi, ya’ni ming qamchi ashatra bilan, ming qamchi charana bilan savalanadi. “Avesto” va Upanishadlar boshqa diniy kitoblar kabi qomusiy xarakterga ega bo‘lib, odam va olam munosabatlari, shaxs faoliyati haqida juda boy ma’lumotlar beradi. Muhimi shundaki, bu qarashlarning umumiy mazmuni yagona nuqtada jamlovchi va tub mohiyatni ifodalovchi bosh g‘oya bor: bu – go‘zal axloq, ma’naviy poklik, yetuklik hamda ezgu fikr, ezgu so‘z va ezgu amaldir. Bu qarashga alohida urg‘u berilishi va inson tafakkurining mutloq borliq bilan aloqadorligidagi ustuvor jihatlarga ega.
Ta'lim bor joyda taraqqiyot va yuksalish bo'ladi. Ta'lim bo'lmagan joyda taraqqiyot bo'lmaydi; buzilish mavjud va jamiyat baxtsizliklarga qarshi turishi kerak. Shuning uchun, Vedik davridan beri biz doimo o'qishga ilhomlanib kelmoqdamiz. Bu Upanishadda yaqqol ko'rinadi. Mantraning so'zlari quyidagilardan iborat: “Rutam cha svãdhyãyapravachane cha, 'Rutam cha svãdhyãyapravachane cha; satyam cha svãdhyãyapravachane cha; tapashcha svãdhyãyapravachane cha; damashcha svãdhyãyapravachane cha” (Taittireeya Upanishad: 1/17)⁷⁷. “Svãdhyãya” - o'rganish, o'rganish degani; “pravachana o'rgatish” demakdir. Shunday qilib, shastras bizga o'rgatish va o'rganishni buyuradi. Biz bu merosni doimo asrab-avaylashimiz kerak.
Vedik ta'lim an'analariga ko'ra, talaba ashramda yashaydi. Bir necha yillar davomida talabalar turli mavzularda tajribaga ega bo'lgan o'qituvchilardan saboq olishadi va turli sohalarda bilimlarga ega bo'lishadi. Ularning o'qishi tugashi bilan yig'ilish marosimi o'tkaziladi. O'qituvchining o'zi talabalarning darajalarini tantanali ravishda e'lon qiladi. Ushbu chaqiruv marosimi talabalarning yakuniy sinfidir. Shu kundan boshlab, bu chuqur yosh yigitlar ashramni tark etadilar va jamiyatda hamma uchun yaxshi qadamlar qo'yadilar. Ular yangi hayot boshlashadi. Shuning uchun, o'qituvchi ularga so'nggi maslahatlarini xushmuomalalik bilan aytadi. Bu amrlar o'zlari chaqiriladigan marosimdir. Ular barcha ta'limning mohiyatini qamrab oladi. Keling, ushbu ko'tarilish marosimi nimani o'z ichiga olganini ko'rib chiqaylik.
“Vedamanoochyãchãryo'ntevãsinamanushãsti” – o'qituvchi Vedalarni o'rganishni tugatgan talabalarga ko'rsatma beradi (Taittireeya Upanishad: 1/11)⁷⁸. U ularga: “Sensizlik” Armatura "Satyam va'da"; dharmam chara; “svãdhyãyãn mã pramadaha” - Haqiqatni gapiring. Dharmaga amal qiling. O'qishlaringizda aslo beparvo bo'lmang. (Taittireeya Upanishad: 1/11)⁷⁹. “Matruvedo bxava, pitrudevo bxava, atitidevo bxava”- Onangizni ma'buda kabi bo'lishini biling (ya'ni unga xizmat qiling va uni ma'buda kabi qabul qiling), otangizni Xudo kabi bo'lishini biling, biling o'qituvchingiz Xudoga o'xshash bo'lishni, mehmonga ilohga o'xshab borishni biling (Taittireyeya Upanishad: 1/11)⁸⁰. Yanova Yanvarda Karmamas:“Tabriklanganda Yangnyavadyãni karmãni, tãni sevitavyãni, no itarãni” - “Ey shogirdlar! Faqat shastralar va jamiyatga mos keladigan harakatlarni bajaring. Bunga qarshi bo'lgan harakatlarni qilmang” (Taittireeya Upanishad: 1/11)⁸¹. Nafas olish - bu mujassamlashtiruvchi vosita. Biz bu yerda emasmiz, chunki biz bu yerda ishlamaymiz. Bu yerdan ketgandan so'ng, agar siz bizdan yaxshiroq ustoz topsangiz, unga hurmat ko'rsatib, unga joy taklif qilib, unga ta'zim qiling (Taittireyeya Upanishad: 1/11)⁸². Shu tariqa, o'qituvchi bebaho saboq berib, nihoyat aytadi: “Bu bizning oxirgi buyrug'imiz. Bu ta'limot. Chiqing, shunga muvofiq yashang”(Taittireeya Upanishad: 1/11)⁸³.
Yig'ilish nutqi tugagach, Shikshavalli tinchlik uchun navbatdagi ibodat bilan tugaydi. Shunday qilib, Shikshavallida biz Sanatana Vedik an'anamizda hayotga oid olijanob dunyoqarashni va boy falsafiy fikrni ko'ramiz.
“Avesto”da ta'lim tizimining turli sinflarida kitoblarni o'qishning afzalliklarida "chin dildan o'qigan kishi o'qish uchun ravshanlik va mukammallikni beradi”⁸⁴. Demak, kitob o’qish va uning foydasi qadimdan e’tirof etilgan. "Dadeston-i menog-i xrad", "Bundaxishn", "Oyatkor Zareran", "Zatsporam", "Kornomay Ardasheri Bobakon", "Baxman Yasht", "Rivoyat" kabi paxlaviyda yozilgan zardushtiy qo'lyozmalar tahlilidir. ", Rost suxan", "Shoyist-noshoyist", "Chim-i dron", "Andarz-i danag mard", "Xveshkarix-i redagon" asarlari o'zlarining ta'lim va tarbiya haqidagi g'oyalari, o'qituvchiga maslahatlari o'quvchi, donishmand yosh avlodga, ta'lim tizimi va jarayoni, tarbiya va o'qitish jarayonida saqlanadigan qoidalar, o'qituvchilar, rahbarlar va o'quvchilarning vazifalari to'g'risida to'liq ma'lumot olish mumkin.
“Andarz-i danag mard” qo'lyozmasida adashayı o'g'li bilan suhbatlashdi, unga maslahat berdi, o'rgatdi va dedi: “O'g'lim! Qo'rquvni his qilmaslik uchun aybsiz bo'ling. O'zingizga munosib bo'lish uchun yumshoq bo'ling. Boy bo'lish uchun aqlli bo'ling. Do'stlaringiz ko'p bo'lgani uchun minnatdor bo'ling. Qo'llanmalar va vazifalarga muvofiq, qarindoshlaringiz va do'stlaringizga bo'ysuning, shuningdek, rahbaringiz bilan bahslashmang. Xotiningiz va farzandlaringizga iltifotli bo'ling va iltifot qiling, ular bilan aniq suhbatlashing, o'rgating va ularni yod eting”⁸⁵. Ko'rib turganimizdek, oila boshlig'i, avvalo, maslahat berish (oilaviy ta'lim), keyin esa o'z farzandlariga (maktabda ta'lim berish) o'rgatishgan. O'g'ilning vazifalari: yaxshi va aqlli do'stlarni topish, o'g'irlamaslik, har doim rostgo'y bo'lish va so'zlari va xatti-harakatlari uchun javob berishga qodirligi ta'kidlandi.
Zardushtiylarning boshlang'ich ma'lumotlari 7 yoshdan 15 yoshgacha bo'lgan ta'lim tizimining asosiy qismidan iborat edi. 7 yoshgacha bo'lgan bolalarga muntazam ravishda ta'lim berilmaydi, ular faqat zardushtiylik qonunlari bilan tanishadilar.
Bu asrda bolalar turli xil gunohlardan va Axriman ta'siridan uzoq edilar, deb hisoblandi. Yetti yoshga to'lgan bola avliyo ramzlari bilan maxsus matoga o'ralgan edi. Yetti yoshli bolada yaxshi va yomon (yaxshi va yomon) farq qilishi mumkinligini hisobga olib, unga bir qator vazifalar yuklangan.
Zardushtiylik dinida bolalarni tarbiyalashga bo'lgan alohida e'tiborning namunasi quyidagi so'zlar bo'lishi mumkin: “O, Mazda! Farzandni tarbiyalayotganlarga cheksiz sevgingizni bering! Sizning maslahatingiz, ko'rsatmalaringiz, mehribonligingiz va ma'rifatingiz qani? yoki “Tarbiya hayotning asosiy tayanchidir. Har bir yigitga odob-axloqni o'rganish, o'qish va yozishni eng yuqori darajaga ko'tarishni o'rgatish kerak”.
“Har kim bu dunyoda tiriklikni bunyod etguvchi qonun bo’lgan Ashah – haqiqat ta’limoti asosida yashashi lozim.
Zardusht durmand, ashavan yoxud ezgu va qabih amallari qorishib ketgan kimsani eng yaxshi ravish rafshorga eltadi”. Yasna 33-hot⁸⁶.
“Har kim andisha, so’z yoxud ikki qo’li bilan durvand – yolg’on bilan kurashsa, uning izdoshlarini yaxshi yo’lga boshlay olsa, Mazda Ahuraning muhabbatini qozonadi”. Yasna 33-hot⁸⁷.
“Avesto”dagi axloqiy o‘gitlar tabiat va jamiyat, inson va hayot haqidagi qadim qarashlarning muhim qismi bo‘lib, bunda ikki xususiyat ko‘zga tashlanadi:

1. 
   tabiat va koinot hodisalarini insonga yaqinlashtirish orqali ezgu xislatlarni madh etish;
   
2. 
   inson hayoti va yaratuvchilik faoliyatini ilohiylashtirish yo‘li bilan undagi oliyjanob fazilatlarni ulug‘lash va yovuzlikni qoralash.
   

Bu xususiyatlarning ifodasi rivoyat, afsona va pandnoma kabi asarlarning xarakteriga ko‘ra odatda qissadan hissa yoki ta’limiy-axloqiy nasihatlar shaklida ifodalanadi. Ularda “Asha – Haqiqat odobi bilan sharaflangan zot saodatli ekani” alohida ta’kidlanib, quyidagi da’vat yangraydi:
Sen bu xonumonda yorug‘lik bo‘l!
Sen bu xonumonda abadiy nur bo‘l!
Sen bu xonumonda munavvar bo‘l!
Uzoq-uzoq zamonlar to qiyomatga qadar poydor bo‘l, sen abad-abad, to mahshar kuniga qadar ezgu va qudrat sohibi bo‘l”⁸⁸.
Bu o‘rinda diqqatga loyiq jihat shundaki, axloqiy saodatning muhim sharti sifatida bir xil ma’noli uch so‘z “yorug‘lik”, “nur”, “munavvar” so‘zlariga o‘zgacha urg‘u berilgan. Bu tasodifiy bo‘lmay, balki zardushtiylik ta’limoti timsollaridan biri “otash”ning bevosita axloqqa aloqadorligiga ishoradir. Qiyomat kunigacha “poydor” va “ezgu qudrat sohibi” bo‘lish nasihatida esa ezgulik, axloq va jaholat o‘rtasidagi kurashda ilmga chaqiriq aks etadi. Shuningdek, inson egallashi kerak bo’lgan ilmlar ham cheksizdir. Boylik to’plashga haddan tashqari intilish doim salbiy baholanadi. Ilm egallashga har qancha jiddu jaxd qilish esa, ijobiy hodisadir. Shuning uchun ham, deylik, “boylik degan tushunchaning o’zi yo’q. Chunki BILIM - Odam hayotda ega bo’lishi mumkin bo’lgan eng yaxshi narsadir. Buyuk alloma bobomiz Abu Rayhon Beruniy hatto o’lim to’shagida yotganida ham qandaydir bir ilmiy masalaning yechimini izlab, bosh qotirgan ekan. Shunda bir shogirdi: “Hozir buning mavridi emasku”, - degan ma’noda gapirganida, alloma shunday deydi, men bu masalani bilmay o’lganimdan bilib o’lganim yaxshimasmi?”
Yuqorida: “Ilm - cheksizdir”, - dedik. Shu sababli behisob ilm cho’qqilarini harchand zabt etmaylik, bilganlarimiz bilmaganlarimiz oldida zarradek bo’lib qolaveradi. Imomi A’zam hazratlari: “Bilmagan narsalarimni oyog’im ostiga qo’yganimda boshim ko’kka yetardi”, - degan ekanlar.
Mazkur masala Islom falsafasi kontekstida tahlil etilsa, inson – yorug’ dunyoning azizu mukarram hilqati, hayot gultoji, jonzotlarning sarvaridir. Alloh taolo bandasini yaratayotganida: “Mening yerdagi halifam (O’rinbosarim) bo’ladi”, - deb ulug’lagan. Odamzod shunday mo’tabar sharafga muyassarligi uchun qadr-qimmati e’zozu ehtirom etib kelinadi.
Inson hayotga bir marta keladi, yashaydi, kamolga yetadi, mehnat-mashaqqatlar bilan baxt-saodatini yaratadi, odamlarning ham, o’z umrini ham yashnatadi, yaxshimi yomonmi xotira- yodgorliklar qoldirib, ohiri dorilfanodan dorilbaqoga mangu rihlat qiladi.
Dunyoda maxluqotlar juda ko’p. Har biri Alloh buyurgan vazifani ado etadi. Yaratuvchi har bir jonzotga o’ziga yarasha umr, rizq, vatan bergan. Nasl qoldirish imkoniyatlarini ato etgan. Quyosh sharqdan chiqib, g’arbga botadi, oy kechani oydin qiladi. Shuningdek, insonning bu yorug’ dunyoga kelishi va yashashida maqsad, mohiyat va beqiyos hikmat bor.
Bir inson ulug’ donishmand xuzuriga kelib, undan ey fozil kishi odam dunyoda qanday yashashi va qanday yo’l tutishi kerak?” - deb so’radi. Donishmand kishi shunday javob qildi: “Shod yasha. Doim hursndchilik payida bo’l. Har narsaga g’am chekaverma. Yaxshilik urug’ini ekib, omonlik hosilini olishga urin. Dunyo shundayki, unda hatarli yo’llar ko’pdir. Bazan bu yo’llar ustiga bargu hashak tashlab qo’yilgan choxga o’xshaydi. Shuning uchun bu yo’ldan yurgan paytda, avvalo, yaxshilab o’ylash, toyib ketmaslik chorasini ko’rish kerak. Dunyo shunday bir ekinzorki, ekilgan narsalarni lutfu karam suvi bilan sug’or. Undan topgan obro’-e’tibor hosilini xirs va ta’ma xujumidan asra!”
Xushvaqt kim bu zamon ozod yashadi,
Xudo berganlarin qo’ymay oshadi.
Kim g’animat bildi bir dam umrni,
Qo’lda may ozodu dilshod yashadi. (Umar Xayyom)
Bu dunyo shunday tuzilganki, odam nimani istasa, vaqti soati kelib shunga, albatta, erishadi. “Yo’g’-e, naxotki”,- deyishga shoshilmang. Imom ibn Javziy rahmatullohi alayh inson umrini besh mavsumga bo’ladi. Bular:

1. 
   Sabiylik, norasidalik. Bu mavsum go’daklikdan 15 yoshga yetguncha o’tadigan umrdan iborat.
   
2. 
   Yigitlik, o’smirlik mavsumi. Buning intihosi to 35 yoshga to’lgunga qadar.
   
3. 
   O’rta yoshlik mavsumi. Buning miqdori 50 yoshga yetguncha.
   
4. 
   Keksayish mavsumi. Buning intihosi to 70 yoshga kirguncha.
   
5. 
   Qarilik davri. Bunga 70 yoshdan keying umr kiradi.
   

Esingizda bo’lsin, har bir kun-yangi muqaddima, yangi umrdir. Umrning har kuni, har soatidan rohatlanib, zavqlanib yashamoq kerak. Hazrati Zahiriddin Muhammad Bobur bobomiz shunday deganlar: “Gar ilikdin kelsa, bir damni kechurmang, g’am bila…
Endi ne ne ulug’ allomalarni o’ylantirgan, ammo ko’pchiligimiz o’ylab yoki “bosh qotirib” ko’rmagan azaliy savolni esga olsak: insonni bu dungoga kelib-ketishining mazmun-mohiyati nimada? Maqsad va vazifalari-chi?
Dunyoga kelish va ketish insonning ixtiyoridagi ish emas. Uni bir tomchi suvdan qodir Alloh yaratdi, taqdir, umr va rizq beradi. Agar bu vazifalar bironta ulug’ rahbar zimmasiga yuklatilganda, Xudo ko’rsatmasin: “ayrim toifa odamlardan foyda yo’q, bular- norentabel (foydasiz) mavjudotlar” ,- deb yeb-ichish tugul, nafas olishdan ham mosuvo etilarmidi?!
Ulug’langan axloqiy g’oyalarda dunyoga kelib yashayotgan har bir insonning faqatgina o’ziga tegishli vazifasi bo’ladi. Masalan, shovqinli davraning bir chetida o’tirib, bor-yo’qligi bilinmaydigan, davradoshlarining fikricha, “qo’lidan hech narsa kelmaydigan” kimsaning ham Yaratuvchi oldida vazifasi, o’rni va shubxasiz, qadr qimmati bo’ladi. Bunda Yaratganning ulug’ hikmati mujassam. Insonning bu dunyodagi eng asosiy yutug’i - Yaratganni tushinishi va Unga ibodat qilishidir. Hayotning bosh mazmuni ham shunda.
Xulosa o’rnida Upanishadlar va “Avesto”da berilgan matnlarni axloqiy-aksiologik jihatdan germenevtik yondashuv asosida mantiqiy tamoyil bilan birgalikda tushuntirilgan va bu o’z navbatida oddiygina inson axloqining jamiyat barqarorligida tutgan o’rni ta’limiy-tarbiyaviy jarayon bilan bog’liq ravishda asoslangan. Tarbiya inson orqali jamiyatda namoyon bo’ladi va shu tariqa insonda hayotga nisbatan regidensiya paydo bo’ladi.