Upanishadlar va avesto

1.3. Upanishadlar va “Avesto”dagi axloqiy kategoriyalar tizimi hamda ularning qiyosiy tahlili
Hindiston mustaqillikka erishgan kundan bugunga qadar o’tgan tarixan qisqa 60 yil ichida nafaqat qoloqlik girdobidan chiqa oldi, balki o’z taraqqiyot yo’lini topib, super buyuk davlatlar qatoridan o’rin egalladi. Ushbu zafarli yo’lni topish va uni qadamba-qadam bosib o’tishda barcha millat va elatlar son jihatidan katta bo’ladimi, yoki kichik birgalikda harakat qildilar va katta g’alabalarga erishdilar. Bugungi Hindiston har jihatdan, xususan, iqtisodiy sohada taraqqiy etgan va yez taraqqiy etayotgan davlatlarning katta guruhga 20 guruhi BRIKS (Brazilya, Rossiya, Indiya, Kitay, Yujno Afrikanskiy Sayuz) kabi tashkilotlarning to’liq a’zosi hisoblanadi.
Ushbu tarixiy, ammo murakkab jarayonda millatlar va elatlarning qanchalar faol qatnashganligini son jihatdan eng kichik millat parsiylar(zardushtiy otashparastlar) misolida yoritishga harakat qilamiz.
Buning sababi birinchidan, zardushtiylar-otashparastlarning kelib chiqish ildizlari bizning Xorazm viloyatiga borib taqaladi va ularning muqaddas hayotnomasi “Avesto” Xorazmda chop etilgan. Ikkinchidan, miloddan oldin Markaziy Osiyo, xususan O’zbekiston hududiga katta qo’shinlar bilan bostirib kirgan Aleksandr Makedonskiyning zardushtiylarning Iso payg’ambar asos solgan nasroniy diniga o’tishga majbur qila boshlagach, ular qochib, Eronning kichik Pars viloyatiga kelib joylashadilar. VII asrga kelib, islom dininig Eron hududiga kirib kelishi sabab o’z diniga hamma vaqt sodiq qolgan zardushtiylar dengiz orqali kemalarda Hindistonning Gujarot shtatiga kelib joylashadi. Parsilarning pragmatik, optimist ekanligini tasdiqlovchi bir dalilni keltiramiz. Hind olimi R.M. Lala o’zining “Ochiq havorang tog’ orqasida” nomli kitobida yozadiki, kemalarda kelgan parsilar ruhoniysini o’z hamrohlari nomidan Maharojaga o’z vakili orqali murojaat qilib, hind zaminida yashashga ijozat berishlarini so’raydi.
Maharoja “Afsus, xalqimiz ko’p, hududimiz oz” deb rozi bo’lmaydi, lekin uzoqdan kelganlarga rahmi kelib, bir xum sut yuboradi. Parsilar ruhoniysi xumdagi sutga asal qo’shib, o’z vakilidan qayta olib borib, sutni shaxsan Maharojaning o’zlari ta’tib ko’rishlarini iltimos qiladi. Maharoja sutning miqdori o’zgarmaganligi, lekin shirinlik berish uchun asal qo’shilganligini sezadi va parsilarga qirg’oqqa tushishga ruxsat beradi. Maharoja tushundiki, parsilar ruhoniysi “Biz yerlik aholiga xalaqit bermaymiz, ularning hayotini shirin va go’zal qilishga yordam beramiz” demoqchi ekanligini tushunadi. Avval Gujarot shtatining Sanjan, keyinchalik Bombey shahriga o’rnashadilar. So’ng mamlakatning boshqa shaharlari, hususan, Kalkuttaga tarqalib joylashadilar⁸⁹.
Jamiyatning eng zarur jarayonlaridan biri axloqni tarbiyalash hisoblanadi. Upanishadlar va “Avesto” ta'limotlarining asosiy xususiyati ularning axloqiy dualizm haqidagi asosiy tushunchalaridir. Zardushtiylikda Ahuramazdaning ustunligiga qaramay, u eng muhim yaxshi xudo sifatida, yovuzlikning eng muhim ruhi - Ahuramazda tomonidan yaratilgan va yaxshilikni yo'q qilishga intilgan Anhra Mainyuga qarshi kurashishi aytiladi. Keyinchalik u zardushtiylarga Ahriman nomi bilan ma'lum bo'ldi. Jefri Parrinder o'zining “Qadimgi dunyo tarixidan tortib to hozirgi kungacha” nomli kitobida Zardushtning kosmologik dualizmining kelib chiqishini quyidagicha ta'riflanadi: “Yomonlik yaxshi tabiat bilan bir xildir va ularning ikkalasi ham asl sabablaridan kelib chiqadi - Xudo va iblis. Har doim mavjud bo'lgan Iblis Ahriman dunyodagi barcha yovuzliklar, kasallik va o'lim, g'azab va ochko'zlik uchun javobgardir. Ular bir-biriga mutlaqo qarama-qarshi bo'lganligi sababli ular muqarrar mojaroga duch kelishadi”.
Hormazd Khodāy ahereman awādashān dūr avāz-dāshtār; zad shekasteh bād, ahereman, devān darujān, jādūān darvandān kīkān karafān sāstārān, gunehgārān āshmoghān darvandān dushmanān frīyān zad shekasteh bād. Dushpādashāhān awādashān bād; dushmanān satoh bād; dushmanān awadashan bād. Hormazd Khodāy az hamā gunāh patet pashemānum, az harvastīn dushmata duzukhta duzvarshta, mem pa getī manid, oim goft oim kard, oim jast, oim būn būd ested, az ān gunāh manashnī gavashnī kunashnī, tanī ravānī, geti mīnoānī, okhe rawākhsh pashemān, pa sē gavashnī pa patet hom⁹⁰.
Tarjimasi: - “Hormazd butun dunyoning Yaratuvchisi va hukmdordir. Unga teng keladigan biron kimsa yo'q. Mayr Axriman va uning barcha sheriklari, drujalar, sehrgarlar, zolimlar va boshqalar vayron qilinadi, mag'lub qilinadi va mag'lubiyatga uchraydi! Ey muqaddas Himoyachi! Men qilgan har qanday gunoh uchun, har qanday yomonlik uchun aytgan uchun har qanday yomon so'zlarim uchun o'zimni tutdim. Men qilgan yoki yomon qilgan har qanday yomon ishimni bilmasdan - bu barcha gunoh turlari uchun chin dildan tavba qildim va gunohimni yuvdim”. Zardusht tilidan aytilgan ushbu fikrlarda yomonlikning ohir-oqibat yengilishi nazarda tutilgan.
Om, eeshaa vaasyam-idam sarvam
or eeshaa aavaasyam-idam sarvam,
yat kim cha jagatyaam jagat;
tena tyaktena bhunjeethaa
maa gridhah kasya svit dhanam⁹¹.
Tarjimasi: - “Rabbimizning uyi - bularning barchasi yoki
Rabbimizning kiyimi - bularning hammasi,
bu koinotda harakat qiladigan har bir narsa;
Rad etish bilan, undan foydalanish kerak bo'lsa;
Hech kimning boyligini orzu qilmang”.
Bu butun Vedalarning mashhur izohlaridan biri bo'lib, ko'pincha yerdagi shakliy xudolar yagona Xudo vakili sifatida tilga olinadi. Bu vedik ma'naviyatining mohiyati hisoblanadi. Ishavasya Upanishad boshidanoq Vedik falsafasining eng yuqori maqsadi bilan tanishtirishni boshlaydi. Rasmiy materialistlar undan zavqlanishdan zavqlanish uchun ochiq taklifni ko'rishlari mumkin, chunki Xudoning O'zi bu dunyoni qamrab olgan. Ushbu munozarali nuqta katta qiziqish uyg'otadi. Rabbiy bu dunyoni egallaydi. Bu yerda Rabbiy ikki ma'noga ega bo'lgan fe'l yordamida tasvirlangan. ‘As’ dan Dhatu, biz "yashash" degan ma'noni anglatadigan Vaasya olamiz; yoki “kiyim” degan ma'noni anglatuvchi Vastra. Rabbimizni qarorgohi yoki kiyimi sifatida qabul qilinglar. Ba'zilar hatto Rabbimizni ular uchun kiyim sifatida qabul qilishadi. Dunyoni tushuntiring va uni “dunyo haqiqatga burkangan yoki kiyingan” deb izohlang.
Ishani so'zicha, Atman yoki o'zini anglatadigan so'zlar haqida hech qanday bahs yo'q. Ushbu ma'noning ta'siri juda ko'p. Hatto chang zarrasi ham bo'lmasligi kerak, deb hisoblanadi. Agar shunday bo'lsa, bu bizning Xudoni tushunishimiz to'liq emasligini ko'rsatadi.
Shuningdek, barcha insonlar obyektlarni bir umr ko'rishlari mumkin, ammo yashash joylarida Xudoning mavjudligi doimiydir, u o'lmaydi. Bu haqiqat borligini anglatadi, ammo biz xudoni sezgimiz bilan ko'ra olmaymiz. Ko'z bilan ko'rganimiz - bu haqiqat emas. Aslida, ko'z nimani ko'rsa, shunchaki bu bizning reallikdagi borlig’imiz. Qanday qilib bu haqiqat qatlami bilan qoplangan? Buni qanday ko‘ramiz? Hamma narsada ko'rinmaydigan haqiqat bormi? Bu savollar darhol mutafakkirning ongida paydo bo'ladi. Xudo bizdan uzoq emas.
Xudo o’z yaratgan narsalaridan uzoq emas. U uni qamrab oladi. Bu yerda biz tasavvurga egamiz, haqiqatan ham bizga yaqin bo'lgan Xudo. U bizning atrofimizda. Biz unga ko'p jihatdan ibodat qilishimiz mumkin. Biz unga dunyoda mavjud bo'lgan ko'p shakllardan foydalanib, unga sajda qilishimiz mumkin.