Ушбу ы=ув =ылланма в 5140900 касб таълим (бинолар ва иншоотлар =урилиши) йыналиши быйича билим олаётган талабалар, 3-йиллик ма

1.9. Qurilish mashinalarini ixchamlashtirish va 
soddalashtirish. 
qurilish mashinalarini bir xilligini, ko’paytirish, standartlash, ixchamlashtirish, ularni 
jadallashtirish, sifatini oshirish, seriya bo’yicha ishlab-chiqarishni xisobiga ularni kiymatini 
kamaytirish xozirgi zamon mashinasozlik sanoatida asosiy yo’nalish xisoblanadi. 
qurilish mashinalarini turlicha ko’rinishdan bir xillikga olib o’tish (unifikatsiya): - 
bunda bir turdagi vazifalarni bajaradigan turli ko’rinishdagi, shakldagi, turdagi mashinalar 
qismlarini iloji boricha qisqartirish. 
Agregatlash: Turli-tuman mashinalar komponovkasini qiskartirib, ularni foydali ish 
koeffitsientini asosiy qismlari asosida jamlangan mashina va jixozlarni yaratilishi tushuniladi. 
1.32-rasm. Bevosita boshqariladigan tasmali tezlikni 
to’xtatish moslamasini boshqarish sxemasi. 

---

67 
Bu talab yagona mashina yaratish emas, balki bajarish vazifasiga qarab xalq 
xo’jaligining turli soxalarida xam xizmat ko’rsata oladigan mashinalar oilasini yaratishdan 
iborat. Masalan, o’ziyurar katta keng rezina g’ildirakli qurilish mashinalari va 
avtotransport, ular faqat ishchi jixozlari bilan farqlanadi. 
Bunday usulda ishlab-chiqarishni ko’payishi uning kiymatini ozaytirib, sifatini 
oshiradi, lekin qo’shimcha ta’mirlash ishlarini birdaniga oshirib yuboradi. 
1. 10. Qurilish mashinalarining texnik iktisodiy ko’rsatkichlari 
Bu ko’rsatkich ularni konstruktiv foydalanish tavsifnomasiga, mashinaning asosiy 
parametrlariga, foydalanish vaqtidagi to’satdan xosil bo’lgan xodisalar sharoitiga qarab 
aniqlanadi. 
Eng asosiysi, mexnat unumdorligi, aylanish-qaytishini qulayligi, o’tish va yurishini 
yaxshiligi, bikrligi, ishonchliligi, sotsial moslashtirilganligi xisoblanadi. 
Mexnat unumdorligi mashinaning birlik vaqtdagi qurilish maxsulotini yaratish miqdori 
bilan belgilanadi. Uchta xili mavjud: nazariy, texnik, foydalanishdagi ko’rsatkichi bilan 
xisoblanadi. 
Nazariy jixatdan mexnat unumdorlik: ishchi xarakati va yuklanish tezligi xisobida 
to’xtovsiz ishlash tartibida xisoblanadi. 
qiyalik ta’sirida ishlovchi mashinalar uchun 
n
t
Q
П
/
0

bunda:
Q-bir 
tsikldagi 
maxsulot 
miqdori; 
t
p
-tsikl 
vaqti, 
to’xtovsiz ishlovchi mashinalar uchun 
VF
П

0
bunda: V-ishchi qismlarni siljish tezligi; F-materialning xisobiy miqdori, birlik 
uzunlikdagi potokdagi siljishi. 
Foydalanishdagi ishlab-chiqarish quvvati. Bir soatdagi maxsulot xajmi (smena, yil) 
yordamida 
aniq, 
to’g’ri 
tarzda 
mashinaning 
o’rtacha 
malakadagi 
ishchilar 
orqali 
bajarilishi 
tushuniladi. 
Bunda 
ish 
davridagi 
tanaffuslar 
xisobga 
olinadi. 
Ko’proq mashinaning ishonchlilik 
ko’rsatkichlari 
ya’ni 
buzilmasdan 
ishlashi, 
uzoqqa 
chidaydigan, 
ta’mirlanadigan, 
shaklini 
saqlovchi va bir joydan ikkinchi joyga ko’chirishga kamroq vaqt sarfi bilan 
xisoblanadi. 
qurilish 
mashinalarining 
sifatliligi, 
ishonchliligidagi 
yuqori 
ko’rsatkichi va foydalanish unumdorligi (30-40%) atrofida sezilarli bo’lsa, 
keltirilgan 
sarf 
yig’indisidagi 
iqtisodiy 
samaradorlik 
quyidagicha 
ifodalanadi: 
К
Е
С
З
Н


bunda S - mashinaning yillik masulot xajmi tannarxi; K - mashinaning yaratilishidagi 
birdaniga qo’yilgan kapital qo’yilma; 
E
N
 - kapital qo’yilmaning samaradorligini me’yoriy koeffitsienti. 
Mashinani taqqoslash varianti, bir xil ishlarni bajarish bo’yicha, yillik keltirilgan sarf 
kattaligi bilan emas, balki solishtirma kattalik bilan, ya’ni yillik sarfni, yillik 
foydalanishdagi unumdorlikka nisbati bilan qabul etiladi. 
Yangi mashinaning samaradorligi, uni qoplash muddati bo’yicha quyidagicha bo’ladi: 
Н
ок
Э
К
t
/

bunda K - yangi mashinani yaratish va uni ishga tushirish uchun qo’yilgan kapital; 
E
N
 - yangi mashinani ishga tushirish bilan undan kelgan iqtisodiy samara. 

---

68 
Asosiy ko’rsatkichi: bitta ishchiga to’g’ri keluvchi unumdorlik (yaratilgan maxsulot) 
bilan ifodalanadi: 
n
П
В
э
уд
/

bunda P
e
 - mashinaning foydalanishdagi unumdorligi; 
n - mashinada xizmat qiluvchi ishchilar soni. 
Bir xil o’lchamli va bir xil vazifani bajaruvchi qurilish mashinalarning sifat baxosi 
quyidagi solishtirma ko’rsatgich orqali ifodalanadi: 
M
ud
=M/P
e
M
ud
=M/q  
R
ud
=R/P
e 
bunda M - mashinaning og’irligi; 
R - o’rnatilgan elektrodvigatelning yig’ma quvvati yoki kuch uskunasi quvvati; 
q - mashinaning asosiy o’lchamlari (cho’mich xajmi, kuzovi, aralashtirgich xajmi, 
yuk ko’tarish miqdori va xokazo) 
P
e
 - mashinaning foydalanishdagi mexnat unumdorligi. 
Sinov uchun savollar. 
1.qurilish mashinalariga qo’yiladigan asosiy talablar qaysi? 
2. qurilish mashinalarida «kuch manbalari» sifatida nimalar ishlatiladi? 
3. Uzatuvchi qismni asosiy vazifasi nimadan iborat? 4. Porshenli va kurakli 
xaydagichlarning ishlash printsipini tushuntiring. 5. Kompressorlar va ularning turlari? 6. 
Kompressorlarning tuzilish va vazifasi. 7. Kuch uzatmalari va ularni elementlari. 8. Ish 
unumdorligini aniqlash formulasini yozing. 9. Tasmali uzatmalarni tuzilishi va asosiy xisobi. 
10. Tishli uzatmalarning tuzilishi va xisobi. 11. Zanjirli uzatmalar va ularning xisobi. 12. 
«Planetar» uzatmalar va ularning afzalligi. 13. Sim arqonlar xisobi. 15. Suyuqliq sochuvchi 
mexanizmlar. 16. To’xtatish moslamalarining sinflari va tuzilishi. 17. Kolodkali va tasmali 
to’xtatish moslamalarining xisobi. 18. Xarakatlanuvchi moslamalarning turlari. 19. Tortish 
kuchi xisobi. 20. Zanjirli yuritish moslamalari, vazifasi, tuzilishi. 21. Damlanma g’ildirakli 
yuritish moslamalari, afzalliklari, kamchiliklari. 22. Boshqarish tuzilmalari, asosiy talablar. 
23. Asosiy texnik iktisodiy ko’rsatkichlar.