Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазир


УЗУНЛИК, ПУЛ , ВАЦТ УЛЧОВИ


Download 1.37 Mb.
bet12/26
Sana17.06.2023
Hajmi1.37 Mb.
#1523803
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   26
Bog'liq
гулзода12

УЗУНЛИК, ПУЛ , ВАЦТ УЛЧОВИ
Метрик улчовнинг унлик тизими ёрдамида болалар бу улчовларнинг узаро богликлигини, шу билан бирга уларга маълум булган унлик тизими хакидаги тушунчаларни чукурлаштирадилар. Бошлангич синф укувчиларини сантиметр ва метр билан таништириш кузда тутилган. Модомики, хар бир 10 сантиметр кулай кулланмаларда эслатиб утилар экан, бирок шунга карамасдан улчовнинг улчовнинг метрик улчови, болаларга маълум булган унлик тизмининг кургазмали воситасидир.
Укувчилар урганиши лозим булган улчовга оид кийин улчов-бу вакт улчовидир. Болалар бу сохада етарли тажрибага эга эмаслар, аввало бунинг устига бу улчов тизими унлик тизимидан фарк килади. Иккинчидан, соат ёрдамида урганилади. Болаларга вакт улчови хакида борасида соат (дакикага) эхтиёж хакида тушунча берилади. Бу жуда оддий укувчи мактабга уз вактида келаслигини эсалатиб утишнинг узи кифоя.
Инсон куп замонлардан бнри вакт хисобини соат асосида олиб борадики, кайсики у куп вактлар давомида катта эволицияни бошдан кечирди. Дастлабки соатлар куёш соатлари эди. Улар биринчи марта Вавилонияда уртаси тешилган ярим шар шаклидаги тош ёки гишт косага урнатилган тайёкчадан иборат булган. Кейин Греция ва Римга утган кун тайёкча соянинг коса четидаги уйик чизиклар буйлаб харакати буйича булакларга булиб чикилган. Лекин бу соатлар факат куёшли кунлардагина иш берарди. Хаво булут булганда нима килиш керак? Йули топилди. Миср ва Вавилонда сув ва куёш соати кашф этилди.
Компасли биринчи механик соат XVI асрда Галилейнинг маятник тугрисидаги иши асосида 1612 йилда яратилди. Прагада маятникли соат кашф этилди. Сал кенйинрок Х.Гюгенс томонидан куриниб турадиган пружинали соат яритилди. Вакт утиши билан анкилиги бир минутгача булган биринчи чунтак соатлари пайдо, унинг минутни курсатадиган мили бор эди. Амалий жихатдан таклиф этилагн цифербалетни 24 соатга булиш инкор этилди. XVI асрнинг охирида Рудольф томонидан соат цифербалети 12 соатга булинди. Греклар кун каби тунни хам 3 даврга буладилар, бирок Аристотель (эрамизгача IV аср ) давриданок сутканинг бошланиш туш вакти дебкабул килинганди. Бир соат 60 дакика 60 дакика эса 60 сония килиб олинди. Доира айланаси градус ва дакикаларга булиб чикилди. “Дакика” ва “Сония” атамалари лотин тилидан олинган.
Шундай тажриба утказилди: болаларга жуда куп хотиржамлик билан илинадиган ишни топшириб, улар уйлай бошлагандан 15 дакика утгандан кейин ишни бир оз кечиктириб туришни маслахат бердик. Ишга сарфланган вактлари бекор турган
40




вактлари орасидаги фарк шу кадар каттаки, уларнинг ишга сарфланган вактларига булган кизикиш жуда кучайиб кетади. Ранг-баранг оркали хам вакт бир учун хамиша бир хил кечмаслигини билиб олса булади. Синфда “бир дакикалик сукунат” кабиларни утказиб туриш хам харакатсиз колиш накадар узок, огир эканлигини тушуниб олишга ёрдам беради. Укувчиларга муаян дакика ичида кандайдир ишни бажариш, белгиланган вакт мобайнда овоз чикариб укиш ва х.к.ларни топшириш хам яхши натижа беради. Шу йул билан боаллар дакика, сония, чорак, соат, ярим соат ва соат билан амалий равишда танишиб оладилар.
Бу машкларни картон соатларда бажарса хам милларни кул билан тугрилаш мумкин булган булади, кайсиким унинг машкни бир мунча вакт утгандан сунг хеч булмаса, бир неча дакика, хатто математика дарси булмаса-да, хар куни кайтариб туриш керак.
Таквимнинг пайдо булиш тарихи хакида кискача маълумот тарикасида Умар Хайём бундан 800 йил илгари астарномик таквимни кашф этгани ва у хозир фойдаланилаётган таквимдан хам аникрок эканлиги тугрисида гапириб бериш керак. Таквим атамаси лотинча суз “комос”-бакирмок сузидан олинган. Бир замонларда махсус кишилар янги ой уроги пайдо булагнлигини бакириб-чакириб маълум килар экан. Бирок, яни бошка бир далил хам борки, унга муофик кадимги Римда таквим карздорлар китобини англатар экан. ^арздорлар карз фоизларини таквим кунида. Хар бир ойнинг биринчи куни шундай аталган.
Йил бошини курсатувчи (21 июн) биринчи таквим бундан 4 минг йил илгари яриталган. Тошдан ясалган бу таквим хозирги кадар хам Англияда сакланади. ^адимги таквимлар ичида энг муваффакиятлиси мисрликлар томонидан тузилган таквим булган. Мисрликлар йилни хар бир 30 кундан 12 ойга яна кушимча 5 кунга булганлар.
Агар мактаб хаётидаги бирон-бир санани белгиласак, (уйин, экскурсия, байрам, таътиллари ва х.к.) ва белгиланган кунгача яна канча олганнин билиш учун болаларнинг кулига таквим бериб, тегишли санани ва бизни ажратиб турган вактни айтиб беришни сурасак боалар таквим билан жуда кизики бишлайдилар. Бизни кизиктирган барча масалалар ечилганидан кейин ким кандай хисоблаган ёки хисоблай олмаганлигини аниклаймиз. Боалал рукитувчининг тушунтиришларига диккат билан кулок соладилар. Шундан сунг узлари мутсакил ракишда таквимни кулга олиб, байрам кунлари, якин кишиларининг тугилган кунлари кабиларни кидиришга тушадилар. Шунга эришиши керакки, болалар таквим оркали куп нарсаларни билиб олиш мумкинлигига амин булсинлар ва осмондаги ойнинг даврий кунини аниклашсин. ^адимги вактларда, яъни хисоб-китобда унликсиз улчов (тирсак, тавон, дюмлар) лар куланилган даврларда бир улчовни иккинчи улчов билан алмаштириш жуда кийин булган. Энди эса унликсиз
41




улчовлар жуда оз колган. Масалан, вактни белгилаш ва шунингдек нарсаларни (тирсак, товон билан санашда.
Янги тушунчаларни узлаштиришда товон, тирсак, дужина билан хиоблаш кийинчлик тугдирайди. Товонни тирсак ёки дужина билан солиштириш билан аник нарсаларни курсатган буламиз. Чунки математикани укитишда болаларнинг тасаввурини бойитишга (кузатишга таянган холда) харакат киламиз, факат тасаввур оркали масала ва машклар аник мазмун касб этади. Бошлангич синфлрада болалар пулга алокадор икки номланиш (олтин-пул), метрик улчов (метрлар-сантиметрлар) ,шунингдек огирликлари (килограммлар-декаграммлар) ва литрни ангалтувчи катталик билан танишишлари керак.
Болалар учун масофани “куз билан” чамалаш каби огирликни “кул билан” тортиш хам ахамиятли. Чунки тарозида тортиш болага огирлик хакида етарли тушнча бермайди. Катта ёшдаги кишилар бирон-бир нарсани кулда салмоклаб туриб, унинг огирлигини тахминан айта олганларидек болалар хам муаян бир нарсанинг огирлигини олдин чамалаб айти, сунгра чогиштириш учун тарозида тортиб курсалар огирлик тушунчаси хакидаги тасаввурлари янада бойийди. Урта Осиёнинг кадимий улчов бирликлари. Хозирги улчов бирликлари кабул клинмасдан один Урта Осиёда хилма-хил улчов бирликлари булган. Мамлакатимизда хозирги улчов бирликлари 1918 йилда жорий килинган. 1927 йилдан эътиборан бошка хар кандай улчов бирликларидан фойдаланиш бутунлай ман этилган. Шундан сунг узунлик учун метр, огирлик учун килограмм, хажм учун куб, метр, суюклик учун литр, вакт учун сония ва уларнинг хосилалари кабул килинди. Шунга карамасдан ёзма адабиётларда ва халк орасида ботмон, мискол, газ, карич, таноб, чакса каби улчов бирликлари хамон тилга олинади. Урта Осиёдаги кадимий улчов бирликлари хакида бир канча тарихчилар, шаркшунослар, этнографлар, тилшунослар суз юритганлар. Ана шу мутахассисларнинг фикрларини келтириб утаман.

Download 1.37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   26




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling