Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазир


Download 1.37 Mb.
bet17/26
Sana17.06.2023
Hajmi1.37 Mb.
#1523803
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   26
Bog'liq
гулзода12

ГИЁСИДДИН ал-кошиИ
Улугбек илмий мактабининг йирик олимларидан бири Жамшид Коший хисобланади. Кошй 1385 йилда Кошон шахрида Техрон билан Исфахон шахарлари уртасида тугилди. Шу сабабли уни Кошоний деб хам юритадилар. Коший ёшлигиданок уз даврининг етук олимлари катори уни Улугбек Самарканддга таклиф этади. Коший бу таклифни кабул килиб, 1417 йилда Самаркандга келади.
Жамшид Коший Самаркандда Улугбек расадхонасини куриш ишларига фаол катнашади, чукур илмий ишлар олиб борди. Уларни узининг астраномиядан ёзган 10 та ва математикага доир ёзилган 3 та энг йирик асарида баён этган. Коший 1430 йилда Самаркандда вафот этади.

  1. Жамшид Коший узининг астраномик асари-Хакконий астраноимя жадавллари асарини 1413 йилда Кошон шахрида ёзиб уни Шохрур Мирзога багишлайди. Бу асар Насриддин Тусийнинг “Элхоний жадваллари” га ухшаш булиб, Насриддиннинг бу асарини Коший кайтадан ишлаб чикади ва янги жадваллар тузади. Бу асар форс-тожик тилида ёзилган булиб, унинг кулёзмалари Машхад ва Истамбул кутбхоналарида сакланмокда.

  2. “Осмон нарвони” асари, астраномияга багишланган. Бу асар араб тилида ёзилган булиб, унинг кул ёзмалари Техрон университети кутубхонасида ва Машхад кутубхонасида сакланади.


60




  1. “Ватар ва синус хакида рисола асарида бир градусли бурчакнинг синуси аникланади.

  2. “Устурлаб ясаш хакида рисола” асарини 1416 йилда кошон шахрида форс-тожик тилида ёзган.

  3. Айлана узунлигиинг диаметрига нисбати асари 1424 йилда Самаркандда форс- тожик тилида ёзилган.

Жамшид Коший асарлари орасида жуда катта ахамитяга эга булган ва Улугбек даврдаги математик билимлар савиясни курсатувчи иккита машхур асар булиб, биз улар устида тухталамиз. Булардан бири “Арифметика калити” (Мифтоулхисоб). Бу асар урта ва элементар математика энциклопедияси хисобланади. Хозиргача бу асарнинг 7 кулёзмаси маълум булиб, улар Лелинград, Берлин, Лондон, Парижда сакланмокда. “Арифметика калити” асари кириш ва беш кисмдан иборат.
Кириш кисмида арифметиканинг таърифи, сон ва унинг турларига багишланган. Биринчи кисми бутун сонлар арифметикасига багишланган булиб, 6 бобдан иборат. Иккинчи кисми каср сонлар арифметикасига багишланган, бу кисм 12 бобдан иборат. Учинчи кисми астрономларнинг хисоблаш усулларига бугишланган булиб, 6 бобдан иборат. Туртинчи кисми микдорларни улчаш масалаларига багишланган, кириш ва 9 бобдан иборат. Бешинчи кисмида ал-жабр вал-мукобала ёрдамида номаълумларни аниклаш ва бошка арифметик коидалар баён этилган булиб, 4 бобдан иборат.
Биринчи кисмида бутун сонлар арифметикасига хинд ракамлари, улар воситасида сонларни ифодалаш бутун сонлар устида амаллар: кушиш, айриш, купайтириш, булиш, даражага кутариш, илдиз чикариш, таъриф ва тасниф амаллари баён этилган. Булар орасида катта ахамиятга эга булган сонлардан ихтиёрий мусбат бутун курсаткичли илдиз чикариш ва икки хат-биномни бутун мусбат даражага кутариш амаллари бор. Илдизнинг илмий таърифи Хоразмий замонларидаёк маълум булса хам, илдизларни амалий хисоблаш масаласи хали кейинчалик тугдирар эди. Квадрат ва куб илдизларни хисоблаш Хоразмий, хинд математиги Ариапхатта ва бошка олимлар асарларида баён этилган. Туртинчи ва бешинчи даражали илдизларни хисоблаш коидалари Умар Хайём асарида баён этилган, аммо бу асар бизгача етиб келмаган.
Коший эса бутун сонларни ихтиёрий мусбат даражали чикаришнинг умумуй коидаларини баён этади ва уларнинг конкрет мисолларда даражага кутариш. И.Ньютон (1643-1727) биноми номи билан маълум Аммо Коший томонидан ёзилган.
Асрнинг иккинчи ярмида турли касрлар: суратлари бир неча булган миср касрлари, махражлари 60 тенг булган бобил касрлари, сурат ва махражлари турли сонлар булган


61




оддий касрлар, уларни ёзиш усуллари, касрлар устида амаллар бажариш, уларни бир куринишда иккинчи куринишга келтириш ва бошкалар баён этилган.
Шуни айтиш керакки, Европада ёзган Коший замонидан ярим аср кейин яшаган голландиялик инженер Симон Стивен (1548-1620) унли касрлар хакида биринчи булиб ёзади.
Маълумки, унли касрлар математика ва бошка фанларда кенг кулланилади, айникса унинг амалий тадбиклари жуда кенгдир.

Download 1.37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   26




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling