Узбекистон республикаси согликни саклаш вазирлиги


Download 1.06 Mb.
bet33/68
Sana28.10.2023
Hajmi1.06 Mb.
#1728536
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   68
Bog'liq
нормал физиология

Амортизацияловчи (текисловчи) кон томирлар.
Резистив (каршилик курсатувчи) томирлар.
Сфинктер (жумрак) томирлар.
Алмашинув кон томирлари.
Хажмли кон томирлар.
Шунтловчи (уловчи) кон томирлар.

Амортизацияловчи томирлар деворида эластик толалар куп, Бу турдаги томирларга аорта, упка артерияси ва уларга якин катта артериялар киради. Ушбу томирларнинг девори кайишкок булганидан, систола вактида босимнинг кескин кутарилиб кетишига, диастола вактида эса нолгача тушиб кетишига йул куймайди.


Резистив (каршилик курсатувчи) томирларга артерияларнинг охирги кисми, артериолалар, кисман капиллярлар ва венулалар киради.
Сфинктер томирлар прекапилляр артерииолаларнинг охирги кисми. Бу томирлар кискарса, ишлаб турувчи капиллярларнинг сони камаяди, улар бушашса, ишлаб турувчи капиллярларнинг сони ортади.
Капиллярлар моддалар алмашинуви руй берадиган кон томирларга киради.
Хажмли томирларга веналар мансуб. Уларнинг деворлари чузилувчан булганидан, узига куп микдордаги конни сигдира олади. Бу томирлар кон захираси вазифасини бажаради.
Шунтловчи (уловчи) томирлар артерио-веноз анастомозлардан иборат.
Томирлар тизимидаги коннинг хажми
Катта одамда кон умумий хажмининг 84% катта кон айланиш доираси томирларида, колган 16% эса кичик кон айланиш доираси томирларида булади.
Катта кон айланиш доираси артерияларида умумий кон хажмининг 18% сакланади. Шуни 3% артериолаларга тугри келади. Капиллярларда коннинг 65 ва веналарда 64% айланиб юради.
Кон босими – организм физиологик константаларидан бири
Томирларда харакатланаётган кон томир деворига маълум куч билан босади. Шу кучга кон босими дейилади. Артерияларга юрак коринчалари систоласи вактида кон отилиб чикади ва натижада улардаги босим ортади. Ушбу босим систолик босим дейилади. Катта одамларда унинг катталиги симоб устунининг 110-120 мм ни ташкил килади. Одамнинг ёши ортган сари артериялар деворининг эластиклиги камаяди. Бунинг натижасида систолик босим курсаткичи хам ортади ва симоб устунининг 130-140 мм га тенглашади.
Коринчалар диастоласи вактида артериялардаги кон босими пасаяди. Бунга диастолик босим дейилади. Диастолик босим курсаткичлари ёшларда 70-80 мм симоб устуни, катта ёшли одамларда эса 90—100 мм симоб устуни. Систолик босим билан диастолик босим орасидаги фарк
(ПБ = СБ-ДБ) пульс босими деб аталади. Бир хил шароитда пульс босими хар бир систолада юракдан отлиб чикадиган кон микдорига пропорционал булиб, систолик хажм микдорини таърифлаб беради. Юракка якин артерияларда пульс босими юкори, юракдан узоклашган сари пульс босими пасайиб боради. Артериола ва капиллярларда босим доимий булиб, систола ва диастола вактида узгармайди.
Шунингдек уртача босим хам тафовут килинади. Кон босимининг пульс тулкинлари булмаганда, яъни юрак коринчаларидан артерияларга кон хам систола, хам диастола вактида узлуксиз чикиб турганда нормал гемодинамик самарани таъминлаши мумкин булган босимга уртача босим дейилади. Уртача босим катталигини куйидаги формулалар ёрдамида топилади:
Рсд
Р ур = Рд + Марказий артерияларда уртача босимни
2 топиш формуласи;

Рсд


Р ур = Рд + Периферик артерияларда уртача босимни
топиш формуласи.

Артериал кон босимини улчаш клиник ахамиятга эга. Уни улчашнинг 2 та усули бор: конли (бевосита) усул ва консиз (билвосита) усул.


Артериал кон босимини бевосита улчаш учун юзарок жойлашган артерияга игна ёки канюля киритилади ва уни манометрга уланади. Биринчи марта мазкур усул ёрдамида кон босимини Людвиг кайд килган (артериал осциллография). Артериал босим эгри чизигида 3 та тартибдаги тулкинлар тафовут килинади.
Биринчи тартибдаги тулкинлар ёки пульс тулкинлари юрак фаолияти билан боглик булиб, юрак коринчалари кискарганда артериал босим кутарилади, коринчалар бушашганда эса артериал босим пасаяди.
Иккинчи тартибдаги нафас тулкинлари нафас жараёни билан боглик. Нафас олиш фазасида артериал кон босими пасаяди, нафас чикарилганда эса – ортади. Бунга сабаб нафас олинганда, узунчок миядаги адашган нерв ядросининг тонуси рефлектор йул билан ортади. Натижада юрак фаолияти сустлашади ва кон босими пасаяди. Шунингдек нафас олинганда кукрак кафасида манфий босим пайдо булиб, томирлар деворини чузади ва босим пасаяди.
Соглом одамда учинчи тартибдаги тулкинлар кайд килинмайди. Уларнинг пайдо булиши узунчок миядаги томирларни харакатлантирувчи марказ тонусининг ортиши билан боглик. Ушбу марказ тонуси эса чакалокларда уйку пайтида, катта одамда эса гипоксия ва наркоз вактида узгариши мумкин.
Артериал кон босимини воситали улчашнинг хам 2 та йули бор: пальпатор ёки Рива-Роччи усули ва аускультатив ёки Коротков усули.

Кон томир тизимининг турли кисмларида кон босими


курсаткичлари (мм. симоб устуни)



Томирлар

Босим катталиги

Аорта

120/80

Йирик артериялар

110/70

Майда артериялар

100/70

Артериолалар

60

Капиллярлар:
артериал учида

30


веноз учида

15

Венулалар

10

Веналар

5

Ковак веналар

0

Кон босими катталигига бир канча омиллар таъсир этади. Масалан, хиссий кузгалиш, газабланиш, куркиш, огрик кон босимини, айникса, систолик босимни ошириб юборади. Юракнинг зур бериб ишлаши, кон томирларнинг кискариши хам босим кутарилишига сабаб булади. Жисмоний иш вактида юрак фаолиятининг кучайиши хисобига кон босими кескин даражада кутарилади. Бунда систолик босим 180-200 мм симоб устунигача кутарилиши мумкин.


Артерия пульси, сфигмограммани тахлил килиш


Артерияларда кон босимининг кутарилиши натижасида артерия деворларининг ритмик равишда тебраниши артериал пульс деб аталади.
Артерия пульси коринчалардан кон отилиб чикиб, аортадаги босим кескин кутарилганда ва шу сабабли аорта девори чузилганда вужудга келади. Артерия пульсини график равишда кайд килиш усули сфигмография дейилади. Аорта билан йирик артерияларнинг сфигмограммасида 2 та асосий кисм ажратилади: юкорига кутарилувчи – анакрота ва пастга тушувчи – катакрота.
Анакротик кутарилиш кон хайдалиш фазасининг бошларида юракдан отилиб чиккан кон таъсирида артериал босимнинг кутарилиши ва шу сабабли артериялар деворининг чузилиши окибатидир. Коринчалар систоласининг охирида улардаги босим пасая бошлаши билан эгри чизикнинг катакротик тушиши бошланади. Коринчалар диастоласи вактида чап коринчадаги босим аортадаги босимга нисбатан пасайганда, артериал тизимга отилиб чиккан кон оркага – коринча томонга харакатланади; артериялардаги босим пасаяди. Бунда йирик артериялар сфигмограммасида чукур уйма – инцизура пайдо булади. Бирок кон юракка кайтиб келаётганида тусикка дуч келади, чунки ярим ойсимон клапанлар ёпилиб, коннинг юракка кайтишига тускинлик килади. Кон ярим ойсимон клапанларга урилиб, кайтади ва босим кутарилишининг иккиламчи тулкинини хосил килади (дикротик кутарилиш).
Пульс тулкини ва артериялар деворининг шунга алокадор тебраниши аортадан артериолалар ва капиллярларга муайян тезлик билан таркалади ва капиллярларда сунади. Пульс тулкинининг таркалиш тезлиги (ПТТТ) коннинг окиш тезлигига боглик эмас. Артерияларда кон окимининг чизикли тезлиги 0,3-0,5 м/сек дан ортмайди. ПТТТ эса ёшларда ва урта ёшли одамларда аортада секундига 3-5 метрни, уртача артерияларда – 7,0-9,0 метрни, периферик артерияларда эса – 15-40 метрни ташкил килади. Ёш ортиши билан томирлар деворининг эластиклиги камайиши хисобига ПТТТ, айникса аортада ортади.

Вена пульси, флебограммани тахлил килиш


Майда ва уртача веналарда кон босимининг пульс тебранишлари йук. Юракка якин жойлашган йирик веналарда эса пульс тебранишлари мавжуд. Бунга вена пульси дейилади. Булмачалар билан коринчалар систоласи вактида юракка кон келишининг кийинлашуви вена пульсига сабаб булади. Буйинтурук венаси пульсини ёзиб олиш хаммасида кулай.
Вена пульсининг эгри чизиги – флебограммада учта тишча (a, c, v.)
фаркланади:
a – тишча унг булмача систоласига тугри келади. Булмачалар систоласи вактида унг булмачага кавак веналар куйилиш жойидаги тешик мускул толалари халкаси билан кисилади. Шу туфайли веналардан унг булмачага коннинг утиши вактинча тухтайди.
с – тишча буйинтурук венасининг ёнида уриб турган уйку артериясининг турткисидан келиб чикади.
v – тишча коринчалар систоласининг охирида булмачалар конга тулганлиги ва уларга яна кон кира олмагани учун веналарда кон тупланиб колиб, уларнинг деворини чузиши натижасида хосил булади.

Болаларда артериал босим пастлигининг сабаблари


Болаларда катта одамдагига нисбатан артериал босим паст булиб, бунга куйидаги омиллар сабаб булади:
Артериялар кундаланг кесимининг нисбатан кенглиги.
Артериялар деворининг юкори эластиклиги.
Артериялар девори тонусининг пастлиги.
Артерияларнинг нисбатан калталиги.
Капиллярларнинг тугри ва кенг булиши, натижада периферик каршиликнинг камлиги.
Юрак кискаришлири кучининг пастлиги.
Турли ёшдаги болаларда артериал босим
курсаткичлари (мм симоб устуни)

Ёш

Систолик босим

Диастолик босим

Чакалоклар

60

36

5 кунли

72

40

10 кунли

79

43

1 ойли

83

44

5 ойли

90

49

1 ёш

95

57

3 ёш

102

58

5 ёш

103

60

10 ёш

106

60

14-16 ёш

110

70

Катта одамда

120

80

Бола бир ёшга тулгунча унинг систолик босими курсаткичи куйидаги формула ёрдамида хисоблаб топилади: 76 + 2 х М. Бу ерда М – ойлар сони.


Бола 1 ёшга тулгандан кейин эса куйидаги формуладан фойдаланилади:
100 + ½ х Й. Формуладаги Й – йиллар сони.

Томирлар иннервацияси. Томирларни харакатлантирувчи марказ


ва унинг томирлар тонусига курсатадиган эфферент таъсири

Томирлар уларнинг кенглигини бошкариб турадиган нервлар билан таъминланган. Томирларни торайтирувчи нервлар вазоконстрикторлар дейилади. Улар симпатик нервлар таркибига киради. Уларнинг мавжудлигини биринчи марта 1842-йили А.П.Вальтер бакаларда утказган тажрибалариди, кейинчалик эса Клод Бернар куённинг кулогида килган тажрибаларида исботлаган.


Симпатик нервлар кон томирларга узлуксиз равишда торайтирувчи таъсир курсатиб, артерияларнинг мускулли деворларини доимо кискарган холда саклаб туради. Бунга артериал тонус дейилади.
Парасимпатик нерв тизими таркибига томирларни кенгайтирувчи нерв толалари киради. Улар вазодилятаторлар деб ном олган.
Баъзи органлардаги, масалан, скелет мускулларидаги артерия ва артериолаларни иннервацияловчи симпатик нервлар таъсирланганда ушбу томирлар кенгаяди. Чунки симпатик нервлар таркибида вазоконстрикторлардан ташкари вазодилятаторлар хам бор. Вазоконстриктор нерв толаларининг охирларида норадреналин, вазодилятатор нерв толаларининг охирларида эса ацетилхолин ажралади.
Охирги пайтларда охирларида гистамин ажралувчи вазодилятаторлар аникланган. Лекин уларнинг фаолияти хали охиригача урганилган эмас.

Томирларни характлантирувчи марказ (ТХМ)


Артерия томирларининг муайян даражада торайишини таъминлайдиган нерв маркази узунчок мияда жойлашган эканлигини 1871-йилад В.Ф.Овсянников аниклаган. У томирларни харакатлантирувчи марказ, деб аталади. Бу марказ хамма вакт маълум тонус холатида, яъни узлуксиз кузгалган холатда булади. ТХМ IV коринча тубида жойлашиб, у 2 кисмдан иборат: 1) прессор, 2) депрессор.
ТХМнинг прессор булими таъсирланса, артериялар тораяди ва кон босими кутарилади. Депрессор булимга таъсир этилганда эса артериялар кенгайиб, кон босими пасаяди. ТХМнинг прессор булимидан симпатик нерв тизимининг нерв марказларига импульслар келади. Орка мия ён шохларидаги бу марказлар гавданинг айрим кисмларидаги томирлар богланган томирларни торайтирувчи марказни хосил килади. Орка мия билан узунчок миянинг томирларни харакатлантирувчи марказидан ташкари, оралик миянинг ва бош мия ярим шарларининг нерв марказлари хам томирлар холатига таъсир этади.
Томирлар тонусининг рефлектор бошкарилиши
В.Н.Черниговский таснифига биноан кон томир рефлекслари 2 та гурухга булинади: 1) хос рефлекслар; 2) бирга утувчи рефлекслар. Хос рефлекслар томирнинг узидаги рецепторлардан келадиган импульслар таъсирида юзага чикади. Аорта равогида ва каротид синусда тупланган рецепторлар айникса мухим ахамиятга эга. Томирларнинг рецептор элементларга бой булган шу кисмлари кон томир рефлексоген зоналари деб аталади. Ушбу зоналардаги рецепторлар босим узгарганда кузгалиши туфайли уларни прессорецепторлар ёки барорецепторлар деб аташади.
Томирлар тонуси кон кимёвий таркибининг узгаришиги сезгир булган хеморецепторларнинг кузгалиши натижасида хам рефлекс йули билан бошкарилади. Бундай хеморецепторлар аортанинг кутарилувчи кисмидаги аортал таначада ва каротид синусда тупланган. Хеморецепторлар кондаги СО2 га ва О2 етишмаслигига сезгир. Аорта ва уйку артериясидаги хеморецепторларнинг кузгалиши натижасида томирларнинг прессор рефлекслари юзага чикади, прессорецепторларнинг кузгалиши натижасида эса депрессор рефлекслар юзага чикади.
Томир рефлексларининг иккинчи гурухи бирга утувчи рефлекслардир. Бундай рефлексларни гавда юзасидаги рецепторларга таъсир этиб юзага чикариш мумкин. Масалан, огритувчи таъсиротда томирлар рефлекс йули билан тораяди. Терига совук таъсир килганда хам томирлар тораяди. Бирга утувчи рефлекслар купинча артериал босимнинг кутарилишида намоён булади.
Томирлар тонусининг гуморал бошкарилиши
Кон томирлар деворининг тонуси баъзи гуморал омиллар таъсирида ортади. Натижада томирлар девори тараяди.
Томирларни торайтирувчи гуморал омилларга норадреналин, адреналин ва вазопрессин киради: Норадреналин симпатик нерв медиатори булгани сабабли у симпатик нерв сингари томирлар деворидаги силлик мускул толалариниг тонусини оширади ва кон босимини кутаради. Буйрак усти безларининг магиз кисми гормони адреналин тери, скелет мускуллари, корин бушлиги аъзолари билан упканинг артерия ва артериолаларини тарайтиради. Юракнинг тож томирлари, мия томирлари адреналин таъсирида кенгаяди. Вазопрессин асосан артериола ва капиллярларга таъсир этиб, уларни торайтиради.
Ичакнинг шиллик каватида ва миянинг баъзи сохаларида синтезланувчи серотонин хам томирларни торайтирувчи таъсирга эга.
Буйракларнинг юкстагломеруляр аппаратида ренин деган модда синтезланади. У табиатан протеолитик фермент булиб, конга ажралгач, плазмадаги α2-глобулин – ангиотензиногенга таъсир килади ва ундан нисбатан кам фаоллика эга булган декапептид - ангиотензин-I хосил килади. Бу модда уз навбатида дипептидкарбоксипептидаза ферменти таъсирида актив ангиотензин-II га айланади. Ангиотензин-II кучли томир торайтирувчи моддадир.
Буйракларнинг магиз каватида синезланадиган ва липид табиатга эга булган медуллин моддаси томир кенгайтирувчи таъсирга эга.
Простагландинлар туйинмаган ёг кислоталарининг хосилалари булиб, улар биринчи бор эркакларнинг простата безидан - уруг суюклигидан ажратиб олинган. Простагландинлар хам томирларни кенгайтирувчи таъсир намоён килади.
Жаг ости сулак бези, меъда ости бези ва упкаларда хосил буладиган брадикинин кининларнинг намоёндаси булиб, бу модда хам томирларни кенгайтирувчи таъсирга эга. Бунинг натижасида, жумладан, ишлаётган жаг ости сулак безининг кон билан таъминланиши яхшиланиб, сулак секрецияси ортади. Брадикинин иссик таъсирида терида хам хосил булиши мумкин. Шунинг учун хам иссик таъсирида тери томирлари кенгаяди ва тери кизаради.
Ацетилхолин парасимпатик нерв тизимининг медиаторидир. Шу сабабли у томирлар тонусига парасимпатик нерв сингари таъсир курсатади, яъни томирлар тонусини камайтириб, уларни кенгайтиради.
Меъда ва ичак деворида, хамда купгина бошка аъзоларда, жумладан терида ва скелет мускулларида гистамин деган томирларни кенгайтирувчи модда хосил булади. Гистамин таъсирида организмдаги артериолалар кенглиги ортади. Бунинг натижасида капиллярларга куп кон тулади ва гистамин шоки руй бериши мумкин.
Организмда скелет мускулларининг кискариши натижасида хосил булувчи АТФ, сут кислота, карбонат кислота каби алмашинув махсулотлари хам томирларни кенгайтирувчи таъсирга эга.

Маъруза №9


Мавзу: Ташки нафас фаолиятини урганиш.
Маърузанинг вазифаси ва режаси:
Нафас жараёнининг асосий боскичлари.
Нафас олиш ва нафас чикариш биомеханикаси.
Упкада газлар алмашинуви.
Газларнинг кон билан ташилиши.
Нафаснинг бошкарилиши.

Download 1.06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   68




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling