Viii bob. Nometall materiallar va himoya qoplamalari

 
8.1.1. Tabiiy silikat materiallari. 
Kislotagalarga 
chidamli 
tabiiy 
noorganik 
materiallarga 
granitlar, 
beshtaunitlar, andezitlar va asbest kiradi. 
Granitlar 70-75% SiO
2
, 13-15% A1
2
O
3
va 7-10% magniy, kalsiy hamda natriy 
oksidlaridan iborat. Issiqlikka chidamliligi 250°S gacha. 
Beshtaunitlarning tarkibi 60-70% SiO
2 
dan iborat. Ular qattiq, qiyin эriydigan, 
800°S gacha issiqlikka chidamli, kislotabardosh.

---

187 
Andezitlar (59–62 % SiO
2
) kislotabardosh, mexanik ishlov berishga moyil 
biroq mustahkamligi uncha юqori эmas. 
Asbest – magniy silikat digidrati 3MgO∙2SiO
2
∙2H
2
O hisoblanadi. U olovga va 
kislotaga bardoshli.
Tog‘ jinslariga ishlov berishning qiyinligi va materiallarning qo‘polligi hamda 
beso‘naqayligi ularning keng miqёsda qo‘llanilishiga imkon bermaydi. Shunday 
bo‘lsada, ba’zan ular bahosi yo‘q material hisoblanadi.
Granitdan эlektrofiltrlarning korpusi, azot va xlorid kislotalar ishlab 
chiqarishda юtuvchi minoralar, brom va yod ishlab chiqarish apparatlari tayёrlanadi. 
Beshtaunitlar futerovka (o‘tga chidamli material) sifatida mineral kislotalar 
olish apparatlarida qo‘llaniladi. 
Andezitlar ham futerovka hamda kislotabardosh цementlar va betonlar uchun 
to‘ldiruvchi sifatida ishlatiladi. 
Issiqlikka chidamli bo‘lgan asbest – ip ko‘rinishida filtrlovchi mato, 
to‘ldiruvchi, jihozlar korpuslarini izolaцiyalovchi material sifatida foydalaniladi. 
 
8.1.2. Sun’iy silikat materiallari 
Tosh quyish – kristall tuzilishga ega bo‘lgan materiallarni eritish hisoblanadi. 
Bunda tog‘ jinslari qo‘shimchalar bilan birga 1400-1450°S haroratlarda eritilib, 
so‘ngra quyilgan jihozlarga termik va mexanik ishlov beriladi. Bu jarayonlar uchun 
xom ashyo sifatida bazalt, diabaz, cho‘kindi jinslar shixtasi, metallurgiya 
shlaklaridan foydalaniladi. Masalan, eritilgan diabaz – 47-48% SiO
2
, 15-16% 
A1
2
O
3
, 15-16 % FeO + Fe
2
O
3
, 11-12 % CaO, 6-7 % MgO, 2-4 % K
2
O tarkibga ega.
Tosh quymalar erituvchi kislotalardan tashqari istalgan reagentlarga nisbatan 
yuqori kimyoviy bardoshliligi bilan ajralib turadi. Ular yuqori mexanik 
mustahkamlikka (siqilishdagi σ = 200–400 MPa) va eyilishga nisbatan katta 
qarshilikka ega. Ularni 150°S dan yuqori bo‘lmagan haroratlarda ishlatish mumkin. 
Kimyoviy zavodlarda tosh quymalaridan apparatlar tayyorlash maqsadida va 
futerlash (qoplash) materiali sifatida keng foydalaniladi. Diabaz plitkalari sig‘imi 6 
– 8 m
3
bo‘lgan mineral kislotalarni saqlash va haydash uchun mo‘ljallangan 
apparatlarni, mineral kislotalarni ammiak bilan neytrallash orqali ammiakli selitra 
va ammoniy sulfati olish uchun ishlatiladigan saturatorlarni futerlash maqsadida 
ishlatiladi. Quyma toshlardan sharsimon tegirmonlar tayyorlanadi: tegirmonning 
ichi bazalt plitkalar bilan futerlanadi va tosh quyma sharlar bilan to‘ldiriladi. 
Tog‘ jinslari eritmalaridan fason jihozlari, quvurlar, tarnovlar, absorbsion 
kolonnalar quyiladi. Quyma plitkaladan kimyoviy zavodlarning maxsus bo‘limlarini 
qurishda foydalaniladi.
Silikat shishalar yuqori shaffofligi, yaxshi mexanik chidamliligi, kimyoviy 
reagentlarga nisbatan bardoshliligi va past issiqlik o‘tkazuvchanligi bilan ajralib 
turadi. Shisha ishlab chiqarish sanoati xossalari va maqsadiga ko‘ra juda ko‘p 
turdagi mahsulotlar tayyorlaydi. Silikat shishalarning asosini kremniy dioksidi – 

---

188 
SiO
2
(65–75 %) tashkil qiladi, qo‘shimchalar sifatida ishqoriy va ishqoriy-er 
metallari (Na
2
O, K
2
O, CaO, MgO) ning oksidlari hamda kislotali oksidlardan 
foydalaniladi.
Silikat shishalar asosan konstruksion va futerovka materiallari sifatida keng 
foydalaniladi. 
Ulardan 
zmeevikli 
sovutgichlar, 
rektifikasion 
kolonnalar, 
apparaturalarning elementlari tayyorlanadi. 
Issiqbardosh shishalar kam ishqorli, tarkibi 63,3 % SiO
2
; 5,5 % A1
2
O
3
; 13,0 
% CaO; 4,0 % MgO; 2,0 % Na
2
O; 2,0% F shixtalardan tayyorlanadi. Bunday 
shishalar 1000–1100°S haroratgacha bardoshli va 4,5-5,0 Mpa bosimga chidaydi. 
Egilishga mustahkamligi 600–800 kg/sm
2 
ni tashkil qiladi.
Alyumomagnezial shishalar chidamli filtrlovchi matolar tayyorlash uchun 
ishlatiladi, 71 % SiO
2
; 3 % A1
2
O
3
; 3,5 % CaO; 2,5 % MgO; 1,5 % K
2
O; 13-15 % 
Na
2
O tarkibdan iorat. 80–100°S haroratli alyumomagnezial shishalar xlorid 
kislotasiga ancha chiamli, sulfat kislotasi esa unga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Xona 
haroratidagi, 60% konsentrasiyali fosfor kislotasi bunday shishalarga kuchsiz ta’sir 
qilsada, harorat ortishi bilan uning emiruvchi ta’siri kuchayadi. Alyumomagnezial 
shisha tolasidan tayyorlangan tolalar filtr-presslarda, barabanli filtrlarda, ishqorli 
eritmalarni filtrlash jihozlarida qo‘llaniladi. 
Kvars shisha kristall holdagi eng toza tabiiy kvarsning turli ko‘rinishlari, tog‘ 
xrustali, tomirli kvars yoki 98–99% SiO
2 
tarkibli
kvars qumini eritish yo‘li bilan 
olinadi. 
Shaffof bo‘lmagan kvars shisha 99,95% SiO
2
; 0,01% A1
2
O
3
; 0,004% Fe
2
O
3
; 
0,028% CaO; 0,012% MgO; 0,041 % Na
2
O taribga ega. Kvars qumlarini eritish 
elektr pechlarida amalga oshiriladi. Bunda qumga tiqil-gan grafit sterjen orqali tok 
o‘tkazish yordamida u 1700–1800 °S gacha qizdi-riladi. Sterjenga tegib turgan qum 
qatlami asta-sekin eriy boshlaydi. Erigan kvars massasi keyingi ishlov berish 
bosqichiga o‘tadi. 
Kvars shisha yuqori haroratli barcha mineral va organik kislotalarning istalgan 
konsentrasiyasiga nisbatan chidamlidir. Xona haroratida bo‘lgan erituvchi kislota va 
250 °S haroratda bo‘lgan fosfor kislotasi bundan mustasnodir. Ishqorlarning 
konsentrlangan eritmalari, ayniqsa qizdiril-ganda kvars shishalarni eritadi. Xlor, 
brom va yod kvars shishalarga hatto 500 °S dan yuqori haroratlarda ham ta’sir 
qilmaydi. Texnik kvars shishadan avtoklavlar, reaktorlar, absorberlar, retortlar, 
quvurlar va boshqa jihozlar tayyorlanadi.
Kvars shishadan tayyorlangan buyumlar 1100–1200°S haroratga uzoq vaqt, va 
1300–1400 °S haroratga qisqa muddatga bardosh bera oladi. Bunday shishalar 
kichik zichlik (2100 kg/m
3
) va yuqori mexanik xossalarga ega, ultrabinafsha va 
infraqizil nurlarni o‘tkazadi, 1300 °S haroratgacha gaz o‘tkazmaydi. Kvars 
shishalardan tayyorlangan apparatlar masalan, reaktiv xlorid kislotasi olishda 
ishlatiladi. 

---

189 
Sitallar deb shishani ma’lum bir sharoitlarda kristallash natijasi-da olingan 
kristall strukturali shisha materiallarga aytiladi. 
Xom ashyo sifatida mineralizatorlar qo‘shilgan shisha foydalanilsa texnik 
sitallar, agarda metallurgiya shlaklari olinsa – shlakositallar hosil bo‘ladi.
Texnik sitallar qattiq, mineral (erituvchi kislotadan tashqari) va organik 
kislotalar hamda ishqorlar ta’siriga nisbatan chidamli, oddiy shishaga nisbatan 5 
marta mustahkam, 1000°S haroratgacha bemalol chidaydi. Ulardan kichik hajmli 
reaksion apparatlar, gorelkalar, termoparalarning g‘iloflari, rektifikasion 
kolonnalarning qismlari kabi kimyoviy qurilmalarning turli detallari tayyorlanadi. 
Temperatura farqi katta bo‘lgan issiqlik almashtirgichlada sitall quvurlar ishlatiladi. 
Sitallardan tayyorlangan podshipniklar 540°S gacha bo‘lgan haroratlarda 
moylashsiz ishlatilishi mumkin. 
Sitallar kimyoviy bardoshliligi bo‘yicha silikat emallari va shishaga nisbatan juda 
ustun turadi. Xossalari bo‘yicha diabaz va bazaltdan eritib quyilgan quyma toshlari 
deyarli tenglashadi. Masalan, AS-05, S-0,23; 224-18; T-V6; TS-81 markali sitallar 
kuchsiz va konsentrlangan sulfat kislotasi eritmalarida etarlicha yuqori bardoshlilik 
namoyon qiladi. Texnik sitallardan uchi qabariqli va tekis quvurlar, shuningdek ular 
uchun fason qismlar tayyorlanadi (8.1-rasm). Bunday quvurlarning xizmat muddati 
prokladka materiallarining ishlash muddati bilan deyarli teng bo‘lib, 5–6 yildan 
ortadi. Ular H
2
SO
4 
uzatish tizimida 80°S gacha bo‘lgan haroratlarda ishlatiladi.