X. N. Atabayeva, J. B. Xudayqulov

264

---

Sistematikasi. Kartoshka 
Solarium
tomatdoshlar 
Solartaceae 
oilasiga 
mansub boiib, bizning sharoitimizda 
tuberosum
turi yetishtiriladi. 
Kartoshkaning boshqa turlari ishlab chiqarishda ekilmaydi, ammo 
seleksiya ishlarida qoilash mumkin, Bu quyidagi turlar: 
1. 
Solatium andigehum Jrn el Buk
tetraploidli (2n-48) madaniy tur - 
Argentinada uchraydi. 
2. 
Solarium leptostigma Zuz
tetraploidli tur, serkraxinalii, rak 
kasaliga chidamli. 
3. 
Solanum phureja ef Buk, Solarium rubihi Juz et Buk 
diploidli 
(2n-24) turlar Janubiy Amerikada uchraydi. 
4. 
Solarium demissum Lahdli
yowoyi gaploidli (2n-72) tur - 
Meksikada uchraydi. 
5. 
Solanum
sto/ow/erwm-allotetraploidli tur, And tog
1
larida 
uchraydi. 
Madaniy kartoshka - tuganakmeva hosil qiladigan ko„p yillik 
o'simlik boiib, uning yer ustki qismi - barg va poyalari har yili o„sadi va 
nobud boiadi. 
BiologiyasL
Kartoshka tuganaklari raoiadil iqlim sharoitida tuproqda 
saqlanmaydi, chunki sovuq harorat uni zararlaydi. Shuning uchun bu 
tuganaklar kuz faslida kovlab olinib, bahorda qayta ekiladi va xuddi bir 
yillik o'simlik sifatida o„stiriladi. 
Kartoshka vegetativ tuganagi, o„simtalari va qalamchalaridan 
ko'payadi. Bundan tashqari, kartoshka urugidan ham ko'payadi. Bu usulda 
ko'paytirish qiyin bo'lganligi uchun seleksiya ishlarida qoilaniladi.
Havo harorati va namligi kartoshkaning gullash quvvatiga va urug' 
hosil qilishiga katta ta‟sir ko'rsatadi. Qurg'oqchil janubiy viloyatlarda 
shimoliy yoki tog'oldi salqin viloyatlardagiga qaraganda kartoshkaning gul 
va urugi sekin hosil boiadi. Tuganagi poya tuzilishi, yer osti poya 
(stolon)ning yo'g'onlashgan uchidir. Stolonlar kartoshka poyasining yer 
ostki qismidagi barg qoitig'ida hosil boiib, naviga qarab har xil o'zunlikda 
uchrashi mumkin. Ba‟zan barg qoitig'ida katta bo'lmagan yashil tuganaklar 
hosil boiadi. 
Bu poyaning pastki qismlarini zararkunanda (poya nematodasi) bilan 
kasallik yoki boshqa sharoitlar ta‟sirida shikastlanishi 
265

---

natijasida sodir boiadi, bunda barglaridan yer ostki qismlariga, 
tuganaklariga fotosintez mahsulotlarining o„tishi qiyiniashadi. Stolonning 
tuganakka birikkan qismiga 
kindik
deyiladi. Boshqa har qanday novda 
singari tuganaklar ham ustki tomonidan o„sadi. Shuning uchun tuganakning 
birmuncha yosh, lekin davr jihatidan qari boigan yuqori yarmisi bilan qari, 
lekin davr jihatidan yosh boigan pastki yarmini farq qilishi mumkin.
29- rasm. Kartoshka ekini. 
Tuganakning ustki qismida spiral shaklda joylashgan ko„z- chalar bor. 
Ko„zchalar tuganakni yuqori qismida ko„p va pastki kindik birikkan yarmida 
esa kam boiadi. Ko„zchada qoshcha-barg o„mi boiadi, ko„zchaning o„zida 3-
4 ta kurtak boiib, ular o„sib novda chiqaradi. Tuganakning yuqori qismidagi 
ko„zchalar eng oldin ko„karadi, bunga sabab tuganakning uchki qismida 
ko„p miqdorda erigan holatdagi oziq moddalar, ferment hamda auksinlar 
to„plangan boiishidandir. 
Pastki ko„zchalar sekinroq ko„karadi yoki butun lay o„smaydi. Pastki 
ko„zchalami o„stirish zarur boisa, uchki kurtaklar kesib tashlanishi kerak 
yoki tuganakni kundalangiga kesish kifoya. 
266

---

Ko'zchalardagi kurtaklaming hammasi ham ко„karavermaydi. Odatda, 
faqat o„rtadagi eng baquvvat kurtak ko'karadi. Agar o'rtadagi kurtakning 
nishi zararlangan boisa, yonidagilardan biri ko„karadi. Bordiyu ikkinchi 
nish zararlansa, uchunchi ko„rtak o„sa boshlaydi. Tuganak sirtidagi hamma 
ko„zchalar olib tashlanganda, uning ichki to„qimalaridan qo„shimcha 
(adventiv) kurtaklar hosil bo'lishi mumkin. 
Kartoshka qorong'u joyda saqlanganida ko'karib ketib oq mo„rt 
o'simtalar, yorug„ joyda o'stirilganda esa yo„g„on, kalta yoki qo'ng'irqizil 
rangdagi o'simtalar hosil qiladi. Tuganaklar shakli yumaloq, cho„zinchoq va 
ovalsimon bo'ladi. Bu kartoshka naviga va u yetishtirilayotgan sharoitga 
ko'ra o'zgarib turishi mumkin. Tuganaklarning eti oq, sariq, qizil va zangori 
bo'ladi. Po'sti sariq, pushti, qizil och zangori yoki ko'k rangda. 
Tuganaklarning po'sti kartoshka naviga bog'liq bo'lib, u silliq, g'adur -budur 
yoki to'rsimon bo'lishi mumkin. 
Kartoshka tuganagi usti epidermis bilan qoplangan, pishib yetilganda 
u ко'chib to'kilib ketadi. Po'stloq o'z navbatida havo o'tkazmaydigan 
periderma bilan qoplanadi, Uning ustida po'kak qatlami hosil bo'lib, tashqi 
muhit ta‟siridan saqlaydi va shunday qilib kartoshka po'sti hosil bo'ladi. 
Tuganak nafas olish uchun uning ustida yasmiqchalar deb ataluvchi ko'plab 
teshiklari bo'ladi. Ichki qismi yirik, g'ovak parenxima hujayralaridan iborat 
bo'lib, ulami ichi oqsil moddalari va kraxmal donalari bilan to'lgan. Po'stloq 
ostida hosil qiluvchi to'qima (kambiy qatlami) bor. Tuganak ana shu 
kambiy hisobiga o'sadi. Tuganak shikastlanganda shilingan joyiga yondosh 
hujayrada suberin deb ataluvchi modda ajraladi, so'ngra kesilgan joy sirti 
bir necha qavat uzunchoq ingichka hujayradan iborat yara hosil qiladi. 
Kartoshka popuk ildizli bo'lib, ular poya bo'g'imlardan, ildiz (stolon) dan va 
poyaning yana tuganakka birikkan qismidan 3-5 ta dan guruh bo'lib o'sib 
chiqadi. 
Ildizlar asosan tuproqning yuza 
60-70 
sm qatlamiga joylashadi, ayrim 
ildizlar 
150-200 
sm chuqurlikkacha o'sib kiradi. 
Kartoshka tuganagi muhim biologik xususiyatga - tinim davri- ga ega, 
shuning uchun u kovlab olingandan so'ng tezda o'smaydi tinim davri turli 
navlarda turlicha bo'lib, u ko'pchilik navlarda 60 kundan ko'p vaqt talab 
etadi.