Xalqaro huquq

Odat - xalqaro huquq subyektlari o'rtasidagi munosabatlami tartibga solishga mo'ljallangan xalqaro ommaviy huquqning manbalaridan biri.
¹ Ф Бюньон. Право Женевы и право Гааги Международный журнал Красного Креста 2003: Сборник статей / Пер с англ и фр. - М : МККК, 2004. - С.93
Norma yaratishning asosiy jarayoni sifatida XGHni kodekslashdagi barcha yutuqiarga qaramasdan. XGH ichki qurolli tnojarolar vaziyati bilan bog‘iiq qoidalarni qat’iy belgilash masalasida unchalik mufassallikka ega emas.
Birinchidan, bugungi kunda barcha davlatlar Jeneva konvensiyalarining ishtirokchilari hisoblanadilar, biroq shannomalaming hammasi ham shunday e’tirof etilmadi.
Ikkinchidan, ichki qurolli mojarolarda qo'llanadigan XGH qoidalari mufassal emas, balki faqat eng kam himoya kafolatini ifodalaydi.
Uchinchidan, shartnomaviy normalar davlatlaming kelishilgan irodasi natijasi hisoblanadi va ularning sifati ko‘pincha tomonlarning siyosiy irodasiga va ularning ma’lum majburiyatlarni o‘z zimmasiga oiish yoki olmasiik tayyorligiga bog'liq.
Mazkur sabablarning barchasi XGHning o‘rnini hech narsa bilan to'ldirib bo'lmaydigan manbai sifatida odatiy normalarning zarurligi va muhimligining isboti bo‘lib xizmat qiladi.
(Qarang: XGH odatiy normalari ro ‘yxati. Odatiy XGHga bag'ishlangan tadqiqotga ilova. Jan-Mari Xenkerts. Luiza Dosvald-Bek. 2005. S.260-269).
Xalqaro sud Statuti odatiy xalqaro huquqni huquqiy norma sifatida e’tirof etilgan yalpi amaliyot sifatida tavsiflaydi (38-modda). Odatiy xalqaro huquqning mavjud bo’lishi uchun ikkita unsur: davlatlar amaliyoti va urring huquqiy norma sifatida e’tirof etilishi zarur.
Xalqaro taomil davlatlar yoki xalqaro huquqning boshqa subyektlari tomonidan universal qoidani taomil sifatida qo'llashi natijasida vujudga keladi va bu universal qoida uni qo'llayotgan subyektiar uchun qat’iy bo'lmasligi mumkin».⁴³
Xalqaro sud allaqachon o’zining 1949-yil 9-apreldagi Korfu ko'rfazi haqidagi ishida gumanitar huquqning odatiy xarakterga egaligini ko'rsatgan edi.
Hozirgi xalqaro gumanitar huquq² holatining butun qamrovli tadqiqoti, xalqaro konvensiyalar va sud³ qarorlarining tahlili shuni isbotladiki, Jeneva konvensiyasi va Qo‘shimcha protokollar normalarining aksariyati bugungi kunda odatiy huquq normalari xususiyatiga ega bo'lib, XGHning qo'sh huquqiy tabiatga egaiigi haqida xulosaga kelishga imkon beradi.
Umumiy va odatiy huquq xalqaro imperativ normalarning jus cogens maxsus kategoriyalarining shakllantirilishi asoslaridir. Ular hatto davlatlarning o'zaro kelishuvlari asosida ham hech qanday chekinishga yo'l qo‘ymaydilar. Ulami buzib talqin qilish va yoki buzish xalqaro tartibga nisbatan tajovuz sifatida baholanadi. Ularga qat’iy tarzda rioya qilinib, xalqaro munosabatlarning barcha sohalari va istisnosiz barcha mamlakatlarning o'zaro munosabatlariga tatbiq etilishi shartdir. Jus cogens normalari oliy yuridik kuchga ega⁴⁴.
XGHda jus cogens normalari XGHning asosiy prinsiplari hisoblanadi. Imperativ normalarning muhim xususiyati shundaki, ular davlatlar o'rtasida xos munosabatlarni, ya’ni barchaga (erga omnes) tegishli bo'lgan munosabatlarni vujudga keltiradi. XGHni majburiyat sifatida erga omnes rioya qilish Jeneva konvensiyalarining 1-moddasida keltirilgan bo'lib, uning bandlariga rioya qilish zarurati I Qo'shimcha protokolda takrorlanadi.
Odat va shartnomalar xalqaro huquqning yagona manhasi emas. Qo'shimcha manbalar, bu: xalqaro sud va tribunallarning sud qarorlari; jamoat huquqi bo'yicha eng yuqori mala kali mutaxassislarning doktrinalari; xalqaro organlar va tashkilotlarning rezolyutsiyalari.