Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar

tasniflanishi mumkin: 
 
a) sodir etilishi kutilayotgan yoki sodir etilgan jinoyatlarni oldini 
olish  bilan  bog‘liq,  jumladan,  zarur  holatlarda  tezkor-qidiruv 
harakatlarini olib borish hamda jinoyat sudlov sohasida huquqiy yordam 
ko‘rsatish orqali, xalqaro hamkorlikda bevosita ishtirok etadigan xalqaro 
tashkilotlar  va  ularning  organlari,  boshqacha  qilib  aytganda,  huquqni 
muhofaza  qilish  organlari  o‘rtasida  hamkorlik  qilish  bo‘yicha  xalqaro 
tashkilotlar; 
Mazkur  tashkilotlarning  asosiy  belgilari  shuki,  ular  ishtirokchi 

51 
 
davlatlarning 
huquqni 
muhofaza 
qilish 
organlari 
o‘rtasida 
jinoyatchilikka  qarshi  kurashda  keng  ko‘lamli  va  ko‘p  tomonlama 
hamkorlikni ta‘minlash uchun safarbar etilgan.  
Ta’kidlash joizki, chet el adabiyotlarida mazkur tashkilotlarga hatto 
xalqaro  politsiya  hamkorligi  tashkilotlari  deb  ta’rif  beriladi.  Shu  bilan 
birga,  “huquqni  muhofaza  qilish  organlari  o‘rtasida  hamkorlik  qilish 
bo‘yicha  xalqaro  tashkilotlar”  tushunchasidan  farqli  o‘laroq  “xalqaro 
politsiya  hamkorligi  tashkilotlari”  xalqaro  huquqiy  hujjatlarda 
qo‘llanilmaydi.  Shuning  uchun  ayrim  mualliflar  tomonidan  “huquqni 
muhofaza  qilish  organlari  o‘rtasida  hamkorlik  qilish  bo‘yicha  xalqaro 
tashkilotlar”  atamasini  qo‘llash  to‘g‘ri  ekanligi  ta’kidlanib,  bu  ingliz 
tilidagi “international law enforcement cooperation bodies”
25
. 
 
 
        b)  xalqaro  jinoiy  ishlari  bo‘yicha  sudlovni  va  ularni  sodir  etishda 
aybdor  shaxslarni  jinoiy  ta‘qib  qilish  va  jazolashni  amalga  oshiradigan 
xalqaro  tashkilotlar  va  ularning  organlari  –  xalqaro  jinoyat  sudlov 
organlari (xalqaro jinoyat adliyasi). 
 Xalqaro jinoyat sudlov organlari (xalqaro jinoyat adliyasi) deganda 
xalqaro hamjamiyat tomonidan xalqaro shartnomalar asosida yoki ularni 
ijro  etish  uchun  Birlashgan  Millatlar  Tashkiloti  ishtirokida  tuzilgan 
sudlar  tushunilib,  ular  jinoiy  ta‘qib,  xalqaro  hamjamyatni  tashvishga 
soladigan  o‘ta  og‘ir  jinoyatlarni  (xalqaro  jinoyatlarni)  sodir  etgan 
shaxslarga  nisbatan  jinoiy  ishlarni  hamda  ularning  vakolat  doirasiga 
kiradigan boshqa ishlarni ko‘rish va hal etishni amalga oshiradi, bunday 
shaxslarga  nisbatan  jazo  choralarini  belgilaydi  va  odil  sudlovni  amalga 
oshirish uchun zarur faoliyatni olib boradi. 
 
                     
25
A.Volevodz. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar: o‘quv qo‘llanma – M., Prospekt, 2011. 26 
b. 
 

52 
 
NAZORAT SAVOLARI: 
1.
 
Xalqaro  huquqni  muhofaza  qiluvchi  tashkilotlar  tushunchasini 
ochib bering. 
2.
 
Xalqaro  huquqni  muhofaza  qiluvchi  tashkilotlarning  o‘ziga  xos 
xususiyatlariniyoriting. 
3.
 
Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlarni tasniflang. 
4.
 
Xalqaro  huquqni  muhofaza  qiluvchi  tashkilotlarning  maqsadi, 
vazifalari va asosiy belgilarini ochib bering. 
5.
 
Xalqaro  huquqni  muhofaza  qiluvchi  tashkilotlarning  huquqiy 
maqomini aniqlang. 
 
KAZUS 
2010  yilda  AQSH  Davlat  departamenti  vakili  Markaziy  Osiyo 
davlatlarining  biriga  tashrifi  chog‘ida  mazkur  davlatni  Shimoliy 
Atlantika  shartnomasi  tashkiloti  (NATO)ga  qo‘shilishni  taklif  qildi. 
Uning  ta‘kidlashicha,  mazkur  tashkilot  siyosiy  va  harbiy  sohagagina 
yo‘naltirilmay, balki diniy ekstremistik tashkilotlarni moliyalashtirishga 
qarshi 
kurashni, 
ularning 
saflariga 
yanada 
ko‘proq 
odamlar 
qo‘shilishining oldini olishni ham ko‘zda tutadi.  
 
1. Mazkur vaziyatga baho bering.  
2. Jinoyatchilikka qarshi kurashishda Xalqaro huquqni muhofaza 
qiluvchi  tashkilotlar  faoliyatidan  xalqaro  siyosiy  va  harbiy  sohaga 
yo‘naltirilgan  tashkilotlarning  o‘xshash  va  farqli  jihatlari,  shuningdek,  
belgilarini ochib bering.  
3.  Xalqaro  jinoyatlar,  xalqaro  xarakterdagi  jinoyatlar  hamda 
transmilliy  jinoyatlarga  qarshi  kurashishda  Markaziy  Osiyo  davlatlari 
hamkorligining o‘ziga xos xususiyatlarini yoriting. 
4.  Fikrlaringgizni  xalqaro  huquqni  muhofaza  qilish  faoliyatini 
tashkillashtirishni  tartibga  soluvchi  normativ-huquqiy  hujjatlar  va 
olimlar ilmiy qarashlariga tayanib  sharhlang. 
 
 
 
 
 
 
 
 

53 
 
V BOB 
XALQARO JINOYATLARDAN HUQUQIY HIMOYA 
QILISHNI TA‘MINLASH BO‘YICHA XALQARO HAMKORLIK 
VA DAVLATNING ICHKI HUQUQIY MUNOSABATLARI 
SUBYEKTI 
 
1.1  Xalqaro  jinoyatlardan  huquqiy  himoya  qilishni  ta‘minlash 
bo‘yicha xalqaro hamkorlik va davlatning ichki huquqiy munosabatlari 
subyekti tushunchasi. 1.2 Huquqni muhofaza qilish faoliyati subyektlari. 
 
1.1 Xalqaro huquq, xalqaro hamkorlik va xalqaro jinoyatdan 
himoyani ta‘minlash bo‘yicha ichki davlat huquqiy munosabatlar 
subyekti tushunchasi 
 
Jinoyatlar  va  boshqa  huquqbuzarliklar  bilan  kurash  doirasidagi 
xalqaro  huquq  xalqaro  sahnada  davlatlar  va  ularning  vakolatli 
organlarining o‘zaro munosabati bilan chegaralanib qolmaydi. Davlatlar 
majburiyatlari  huquqni  muhofaza  qilish  doirasida  ichki  davlat 
munosabatlariga  singdirish  uchun  chaqirilgan  axloq  qoidalariga  ega. 
Bunday  majburiyatlar  bevosita  sudlar,  prokuratura  organlari,  adliya 
tizimidagi ijro hokimiyati, ichki ishlar organlari, xavfsizlikni ta‘minlash, 
advokatura  va  boshqa  huquqbuzarliklar  bilan  kurash  organlari 
faoliyatiga  tegishli.  Xalqaro  shartnomalar  va  boshqa  xalqaro 
hujjatlardagi qoidalar ushbu organlar faoliyati uchun andoza (standart)ni 
tug‘diradi. Oxirgi paytlarda huquqiy tartibni saqlash, huquqni muhofaza 
qilish maqsadida qurol va kuch ishlatish, odil sudlovni amalga oshirish, 
mahbuslar  bilan  munosabatlar  standartlarni  o‘z  ichiga  olgan    xalqaro 
huquqiy normalar paydo bo‘lgan.   
Huquqni 
muhofaza 
qilish 
doirasida 
xalqaro 
tashkilotlar 
rezolyutsiyalari,  ayniqsa,  BMT  va  uning  ixtisoslashtirilgan  idoralari 
katta  o‘rin  tutadi.  Ular  xalqaro  huquq  normalarining  tuzilishi,  davlatlar 
qonunchiligiga  ahamiyatli  ta’sir  ko‘rsatadi.  Rezolyutsiyalar  qoidalarida 
jinoyatlar  va  boshqa  huquqbuzarliklar  bilan  kurash  borasida  tavsiyalar 
o‘z aksini topadilar.  
Jinoyatchilik  bilan  kurash  ixtioslashtirilgan  (huquqni  muhofaza 
qilish)  organlar,  shuningdek,  qonunchilik  va  sud  hokimiyati  davlat 
organlari,  jamoat  tashkilotlari,  inson  va  fuqaro  huquqi  himoyasini 
ta‘minlash,  jinoyatlarni  oldini  olish,  fosh  qilish  va  tergov  ishlarini 

54 
 
amalga  oshirish  bo‘yicha  yuridik  va  jismoniy  shaxslar  tomonidan 
amalga oshiriladigan alohida davlat huquqiy faoliyat yig‘indisidir.    
Bu  tavsifdan  kelib  chiqqan  holda,  jinoyatchilik  bilan  kurash,  eng 
avvalo,  davlat  ichida  amalga  oshiriladi,  muhim  paytda  esa  aynan  uning 
ishtirokchilari 
xalqaro 
hamkorlik 
va 
davlat 
jinoiy-protsessual 
faoliyatining subyektiga aylanadilar.  
 
 
Xalqaro huquqiy tartibotni yo‘lga qo‘yish faoliyatining xilma-xilligi 
shunday vaziyatni o‘ziga jalb qiladiki, xalqaro huquqning  o‘zi davlatlar 
tomonidan  turli  forumlar  va  turli  toifadagi  uchrashuvlar  (ikki 
tomonlama, ko‘p tomonlama, regional, global) doirasida tuziladi.   
 
Xalqaro  huquqiy  tartibot  –  xalqaro  munosabatlarning 
xalqaro  huquq  tomonidan  tartibga  solinadigan,  davlatlar  va 
boshqa  subyektlarning  asosiy  ehtiyojlarini  ta‘minlash,  tinchlik, 
xavfsizlik  va  taraqqiyot  sharoitida  mavjudligini  yaratish  va 
saqlash borasidagi moslama.  
 
Ushbu  tasnifdan  shunday  xulosaga  kelish  mumkinki,  xalqaro 
huquqiy  tartibotning  huquqiy  asosi  xalqaro  huquq  hisoblanadi,  xalqaro 
munosabatlarni tartibga soladigan va davlatlar ixtiyorini  ifodalaydigan, 
sivilizatsiya  taraqqiyotining  muayyan  bosqichida  xalqaro  munosabatlar 
qonuniyatining harakati bilan yuzaga kelishi kabi
26
. 
 
2. Huquqni muhofaza qilish faoliyatining subyektlari 
 
Ma‘lumki,  huquqni  muhofaza  qilish  faoliyati  turli  huquq 
sohalaridagi  keng  qonun  va  qonunosti  hujjatlar  bilan  belgilanadi.  Shu 
bilan  birga  tegishli  sohaviy  qonunchilik  huquqni  muhofaza  qilish 
faoliyatining  subyektlari  (ishtirokchilari)  doirasini  belgilaydigan 
normalarni o‘z ichiga oladi.  
                     
26
  См.:  Международное  право:  учебник  /  Отв.  ред.  Ю.М.  Колосов,  Э.С.  Кривчикова.  -  2-е  изд., 
перераб. и доп. М.: Международные отношения, 2005. - B. 27.
 
Xalqaro hamkorlik, jinoyatchilikka qarshi kurashda huquqni muhofaza 
qilish faoliyatining yo‘nalishlaridan biri bo’lib, davlatlar xalqaro huquq 
hamda milliy huquq subyektlari sifatida qatnashadi. 

55 
 
Xalqaro  toifada  jinoyatchilik  bilan  kurashda  xalqaro  huquq 
subyektlarining  ishtiroki  kabi  davlat  ichi  huquqi  subyektlarining 
ishtiroki  ham  muassasa,  tashkilot,  xalqaro  adliya-sud  faoliyatining 
o‘ziga xos xususiyatlarida namoyon bo‘ladi.  
Jinoyatchilik  bilan  kurashning  tayanch  prinsipi  ommaviylikdir, 
chunki u xalqaro hamkorlikning yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.  
Shu  munosabat  bilan  ko‘pgina  davlatlar  tomonidan  tan  olingan 
qonun chiqaruvchi, ijro va sud hokimiyatiga bo‘lingan davlat hokimiyati 
doirasidagi  huquqiy  munosabatlarga,  xalqaro  huquq  bilan  tartibga 
solinadigan xalqaro munosabatlarga nisbatan ishlatilmaydi.  
Ular  qat‘iy,  ya’ni  ommaviy  vakolatlar  egasi  va  xalqaro  huquqiy 
subyektlik  sohiblari  hisoblanadilar.  Ularning  munosabatlari  xalqaro 
huquq  normalari  bilan  tartibga  solinadi.  Bundan  tashqari  jinoyatchilik 
bilan kurash xalqaro hamkorligida davlat ichidagi huquqiy munosabatlar 
subyektlari  –  bu  doirada  davlat  xalqaro  huquqiy  majburiyatlarini 
bevosita amalga oshiradigan milliy huquqni muhofaza qiluvchi organlar 
va  sudlar  ishtirok  etadilar.  Xususan,  aynan  ular  xalqaro  shartnomalar 
asosida:  
-
 
tayyorlanayotgan  va  sodir  etilgan  jinoyatlarni  oldini  olish,  shu 
jumladan,  lozim  vaziyatlarda  tezkor-qidiruv harakatlarni  o‘tkazish  yo‘li 
orqali; 
-
 
jinoyat  sud  ishlarini  yuritish  doirasida  huquqiy  yordam 
ko‘rsatishda; 
-
 
xalqaro  tashkilotlar  va  uning  xalqaro  jinoyatlar  ishlari  bo‘yicha 
odil sudlovni amalga oshiradigan organlari bilan hamkorlikda; 
-
 
xalqaro  jinoyatlarni  sodir  etganligi  uchun  aybdor  shaxslarga 
tayinlangan  jinoiy  jazolarni  ijro  etishda,  shuningdek  xalqaro  sudlar 
tomonidan; 
-
 
xalqaro  toifada  jinoyatchilik  bilan  kurashda  moddiy,  professional-
texnik yordam ko‘rsatishda;  
 
Ammo: 
-  xalqaro  huquq  xalqaro  munosabatlarda  bir  qator  vazifalarni 
bajargani  uchun:  koordinatsiyalovchi,  tartibga  soluvchi,  saqlovchi, 
ta‘minlovchi
27
,  uning  manbasi  esa  xalqaro  munosabatlar  natijasi 
hisoblanadi,  modomiki  xalqaro  hamkorlikka  muvofiqlashtiruvchi, 
tartibga soluvchi, saqlovchi, ta‘minlovchi vazifalar xos.  
Boshqacha  qilib  aytganda,  xalqaro  huquq  bilan  tartibga  solingan 
                     
27
O‘shayerda. – B. 20 - 21.
 

56 
 
xalqaro  munosabatlar  subyektlari  uning  normalarini  bajarishda 
koordinatsiyalovchi, 
tartibga 
soluvchi, 
saqlovchi, 
ta‘minlovchi 
vazifalarni amalga oshiradi.  
“Tezkor-qidiruv  faoliyati  to‘g‘risida”gi  Qonunga  muvofiq, 
O‘zbekiston  Respublikasi  hududida  tezkor-qidiruv  faoliyatni  amalga 
oshirish  huquqi  maxsus  vakolat  berilgan  ichki  ishlar  organlarining 
tezkor  bo‘linmalari  va  boshqa  ijroiya  hokimiyati  organlariga  berilgan. 
Ma‘lumki,  aytib  o‘tilgan  organlarning  tezkor  bo‘linmalari,  ularning 
boshliqlari  va  mansabdor  shaxslari  xalqaro  huquq  subyektlari 
hisoblanmaydilar.  Shunga  qaramay,  aynan  ular  aytib  o‘tilgan  tavsiyani 
bajarishda  jinoyatchilik  bilan  kurash  xalqaro  hamkorligi  ishtirokchilari 
bo‘ladilar.  
 
 
Bunday  holatda,  jinoyatchilik  bilan  kurashda  xalqaro  hamkorlik 
subyektlari  sifatida,  xalqaro  huquq  subyekti  bo‘lmagan,  jinoyat  sud 
ishlarini  yuritish  ishtirokchilari  –  davlat  ichida  jinoyat-protsessual 
faoliyatning subyektlari, davlat organi (sud) va mansabdor shaxs bo‘ladi.  
Huquq  muhofazasi  doirasida  qonun  tomonidan  ayrim  vazifalarni 
ijro  qilishi  belgilangan  boshqa  ijro  hokimiyati  vakillari,  jamoat 
tashkilotlari,  yuridik  shaxslar  ularni  xalqaro  huquqbuzarliklar  doirasida 
amalga oshiradilar.  
Subyektlarning  to‘rtinchi  guruhini  shaxsan  o‘zlari  qonun  buzilish 
bilan  kurashda  ko‘mak  va  ishtirok  etadigan  jismoniy  shaxslar  tashkil 
qiladilar.  Ammo bu faoliyat ular uchun asosiy hisoblanmadi, aniq jinoiy 
tajovuzdan himoya shaklda amalga oshiriladi, eng asosiysi, uni bajarish 
uchun  bunday  shaxslarga  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  vakolat  berilmaydi.  Sanab 
o‘tilgan huquqni muhofaza qilish faoliyatining subyektlaridagi umumiy 
alomat,  ularning  hammasi  u  yoki  bu  tarzda  shunday  xalqaro  huquqni 

57 
 
muhofaza  qilish  faoliyatini  tashkil  etadigan  harakatlarni  amalga 
oshirishda ishtirok etadilar.  
Xalqaro  huquq  subyektlari  –  davlatlar,  xalqaro  tashkilotlar, 
Mustaqillik  uchun  kurash  olib  borayotgan  millatlar,  davlatga  o‘xshash 
tashkilotlarning  xalqaro  hamkorlikdagi  ishtiroki  hech  qanaqa  savol 
tug‘dirmaydi.  
Ammo  bir  qator  olimlarning  fikricha,  jismoniy  shaxslar  ham 
chegaralangan hajmda xalqaro huquq subyektlari hisoblanadilar
1
. Garchi 
bunday  nuqtai  nazarga  umumiy  e’tirof  berilmagan  bo‘lsa  ham,  shuni 
ta’kidlash  kerakki,  jinoyatchilik  bilan  kurashdagi  xalqaro  hamkorlikka 
muvofiq  shaxs,  xalqaro  huquq  normalariga  ko‘ra,  xalqaro  huquq  va 
majburiyatlar  egasi  hisoblanadilar,  Shuningdek,  xalqaro  huquq 
subyektlari  tomonidan  xalqaro  huquq  normalarini  bajarilishini 
ta‘minlaydilar
28
. 
 
NAZORAT SAVOLLARI: 
1.
 
“Xalqaro  huquq  subyekti,  xalqaro  hamkorlik  subyekti,  huquqni 
muhofaza qilish faoliyatining subyekti” tushunchasiga tasnif bering.  
2.
 
 Huquqni  muhofaza  qilish  faoliyati  subyektlarining  mohiyati  va 
alomati nimada? 
3.
 
 Jinoyatchilik 
bilan 
kurashda 
xalqaro 
hamkorlik 
ishtirokchilarining huquqiy maqomining o‘ziga xos xususiyati nimada?  
4.
 
Xalqaro sud faoliyatining subyekti kim hisoblanadi?  
 
KAZUS 
Birlashgan  Arab  Amirligi  (BAA)  fuqarosi  Ali  Zakariy  Markaziy 
Osiyo    hududida  bir  qator  og‘ir  jinoyatlar,  jumladan  odam  savdosi 
jinoyatini 
sodir 
etib, 
O‘zbekiston  hududida  bo‘lgan  vaqtida 
O‘zbekistondagi  huquqni  muhofaza  qiluvchi  organ  tezkor  xodimlari 
tomonidan ushlangan. BAA vakolatli organi Ali Zakariy BAA fuqarosi 
ekanligi  sababli  uni  BAAga  ekstraditsiya  qilishni  so‘ragan.  Shu  bilan 
birga,  Interpol  vakili  ham  Ali  Zakariyni  ko‘pgina  davlatlar  hududida 
odam  savdosi  jinoyati  sodir  etganligi  sababli  qidiruvdaligini  ta'kidlab, 
unga taalluqli ish materiallarini Xalqaro Jinoyat sudiga yuborishni taklif 
qilgan.  Shuningdek,  Ali  Zakariyni  ekstraditsiya  qilish  bo‘yicha 
Qozog‘iston,  Tojikiston,  Rossiya  Federatsiyasi  davlatlari  vakolatli 
organlaridan ham so‘rovlar kelib tushgan. 
                     
28
  См.:  Волеводз  А.Г.,  Волеводз  В.А.  Современная  система  международной  уголовной  юстиции.  – 
М.: Юрлитинформ, 2009. – B.78.
 

58 
 
 
1.
 
Mazkur holatga baho bering.  
2.
 
Birlashgan  Arab  Amirligi,  Qozog‘iston,  Tojikiston,  Rossiya 
Federatsiyasi 
davlatlari 
vakolatli 
organlarining 
ekstraditsiya 
talabnomasi asoslimi? 
3.
 
Mazkur  vaziyatda  Interpol  tashkiloti  tomonidan  amalga 
oshirilishi mumkin bo‘lgan harakatlarni ochib bering.  
4.
 
Bir  qancha  davlatlar  hududida  odam  savdosi  jinoyati  sodir 
etgan chet el fuqarosini jinoiy javobgarlikka tortish masalasini Xalqaro 
jinoyat sudida ko‘rishga asos mavjudmi? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

59 
 
VI bob 
XALQARO JINOYAT ODIL SUDLOVI (XALQARO 
JINOYAT ADLIYASI) TIZIMI: SHAKLLANISH TARIXI 
 
 
1. Xalqaro jinoyat odil sudlovi (xalqaro jinoyat adliyasi) tizimi: 
shakllanish tarixi 2. Xalqaro harbiy tribunallar faoliyatini huquqiy 
tartibga solish 
 
1.
 
Xalqaro jinoyat odil sudlovi (xalqaro jinoyat adliyasi) tizimi: 
shakllanish tarixi 
 
Davlatlar  hamdo‘stligi  manfaatlariga  ziyon  yetkazgan  xatti-
harakatlar uchun jinoiy javobgarlikka tortish masalasi dastlab 1985-yilda 
antifransuz  koalitsiyasi  tomonidan  ko‘p  sonli  Napoleon  urushlari 
davrida  yuz  minglab  odamlarning  o‘limi  va  boshqa  jinoyatlar  ayblovi 
bzyicha  Napoleon  Bonapartni  sudga  topshirish  masalasini  muhokama 
etishda  ko‘tarilgan.  Biroq  muhokamalardan  so‘ng  hech  qanday 
harakatlar amalga oshirilmadi. 
Xalqaro  jinoyat  sudini  tashkil  etish  bo‘yicha  berilgan  taklifni 
doktrina  nuqtai  nazaridan  batafsil  isbotlab,  Fransiya-Prussiya  urushi 
1870-1871  yillar  tugaganidan  keyin  ilk  bor  1872-yilda  Xalqaro  Qizil 
Xoch  Qo‘mitasi  Prezidenti  (XQXQ)  Gyustav  Muane  tashabbus 
qo‘rsatdi
25
. 
U  sof  ma’naviy  sanksiyalar  yyetarli  emas  deb  hisoblardi,  chunki 
ikkala  tomon  ham  bir-birini  harbiy  huquq  me‘yorlarini  buzganlikda 
ayblar edi.Jinoyat ishlari bo‘yicha xalqaro sudni tashkil etilishi va uning 
vakolat  doirasiga  1964-yil  22-avgustdagi  Urushayotgan  armiyalardagi 
bemorlar  va  jarohatlanganlar  sharoitini  yaxshilash  bo‘yicha  Jeneva 
Konvensiyasida  ko‘rsatilgan  huquqbuzarliklar  kirishi,  neytral  sud 
instansiyalari  yordamida  huquqbuzarliklarni  sodir  etishda  aybdor 
shaxslarni  xolisona  tekshirish,      sudlash  va  jazolash  imkonini  berishi 
lozim edi.  
Muane Konvensiya loyihasining umumiy xususiyatlari quyidagicha: 
-
 
bunday sudni betaraf davlatlar vakillaridan tuzish tartibi; 
-
 
sudyalar  zimmasiga  uning  faoliyati  va  sudlov  tartibini  belgilashni 
yuklash; 
-
 
sud  jarayoni  boshlanishida  da’vo  arizaning  (manfaatdor 

60 
 
tomonlarning  da’volariga  ko‘ra)  xususiyati  va  dalillarni  taqdim  etish 
bo‘yicha davlatlar majburiyati; 
-
 
bunday sudda sudlovning maqsadi – aybdor shaxslarni aniqlash va 
ularni jazolash; 
-
 
qo‘llaniladigan  moddiy  huquq  manbalari  –  konvensiyaga  ilova 
sifatida ishlab chiqiladigan “xalqaro jinoyat qonuni”; 
-
 
sudlovning oshkoraligi va sud qarorlarini e’lon qilish; 
-
 
moddiy zararni qoplash bo‘yicha umumiy qoida; 
-
 
sud  faoliyatini  moliyalashtirish  tartibi  va  uning  moliyaviy  hisobot 
berishi; 
-
 
uning arxivlarini saqlash bo‘yicha umumiy qoidalari. 
Monarxiya  davlatlar  davrida  suveren  mamlakatdagi  amaldor 
shaxsning  harakatlari  xalqaro  darajada  jinoiy-huquqiy  tartibda  ta‘qib 
ostiga olinishini tasavvur qilish qiyin edi. O‘sha davrdagi atoqli xalqaro 
huquq  nazariyotchilar  (Liber,  Vestlek,  Golsendorf,  Morena,  Rolen- 
Jekmen)  eng  muhim  xalqaro-huquqiy  me‘yoriy  hujjatlarni  yuridik 
himoyalash uchun maxsus xalqaro organ kerakligi haqidagi fikrni ilgari 
surib,  ammo  buning  uchun  xalqaro  jinoyat  sudini  tashkil  etish  zarurati 
yo‘q deb o‘ylardilar. 
Xalqaro  sud,  jumladan,  maxsus  xalqaro  jinoyat  sudi  haqidagi 
g‘oyani  har  tomonlama  isbotlashga  bag‘ishlangan  birinchi  asosli  ilmiy 
asar  1881-yilda  himoya  qilingan  rossiyalik  huquqshunos  L.  A. 
Kamarovskiyning “Xalqaro sud haqida” doktorlik dissertatsiyasi bo‘lib, 
u  o‘sha  yili  alohida  kitob  sifatida  chop  etildi
1
  va  1877-yilda  Parijda 
fransuz tilida nashr etildi.
 
L. A. Kamarovskiy “xalqaro adliya masalasi – davr masalasi” degan 
xulosaga keldi
29
. 
Urush  qonuniyatlari  (me‘yorlari)  va  an’analarini  XIXoxiri  va  XX 
boshida 
xalqaro-huquqiy 
darajada 
1899-1907-yillardagi 
Gaaga 
Konvensiyalari  va  Deklaratsiyasida  kodifikatsiya  qilish  “harbiy 
jinoyatlar”  degan  xalqaro-huquqiy  tushunchaning  shakllanishiga  olib 
keldi. 
Biroq xalqaro-huquqiy hujjatlarda harbiy jinoyatlar aniq tarkibining 
batafsil  tavsifi  yo‘q  edi.  Mazkur  jinoyatlarni  aniqlash  va  ularni  sodir 
etganlik uchun javobgarlikka tortish milliy parlamentlar va davlat ichki 
adliya organlari ixtiyorida edi. 
1919-yilning  yanvar  oyida  Buyuk  Britaniya,  AQSH,  Italiya, 
                     
29
  А.Волеводз.  Халқаро  ҳуқуқни  муҳофаза  қилиш  ташкилотлари:  ўқув  қўлланма  –  М.,  Проспект, 
2011. 107 б. 

61 
 
Fransiya  va  Yaponiya  hukumat  rahbarlari  va  tashqi  ishlar  vazirlarining 
uchrashuv  chog‘ida  urush  tashabbuskorlarining  javobgarligi  masalarini 
ko‘rib  chiqish  uchun  maxsus  Komissiya  tasdiqlandi.  Komissiyaning 
aniqlashicha, to‘rtta davlat – Germaniya, Avstriya, Turkiya va Bolgariya 
tajovuzkorlik siyosati yurgizib urush e’lon qilgan, Komissiya urushning 
o‘zini Yevropada tinchlikka qarshi fitna deb tavsifladi. 
Mazkur Komissiyaning yakuniy hisobotida tajovuzkor mamlakatlar 
tomonidan sodir etilgan jinoyatlar ikki toifaga bo‘lingan: 
1)
 
urushga tayyorgarlik va shart-sharoit yaratish; 
2)
 
urush qonuniyatlari va udumlarini qasddan buzish. 
Bunda mazkur jinoyatlarning quyidagi ro‘yxati keltirilgan, aynan:  
garovga olinganlarni  o‘ldirish, nomusga tegish, bosqinchilik, davlat 
va  xususiy  mol-mulkni  yo‘q  qilish,  zaharlovchi  gazlardan  foydalanish, 
tinch alohini va asirlarni qirib tashlash va boshq. 
Harbiy  jinoyatchilar  turli  davlatlarning  fuqarolari  ekanligi  va 
tegishli  hokimiyatlar  tomonidan  berilgan  jinoiy  bo‘yruqlar  ko‘pgina 
mamlakatlar  harbiylariga  tegishli  bo‘lgani  sababli,  Komissiyaning 
fikricha, sud hukmlarini chiqarishni maxsus xalqaro tribunal zimmasiga 
yuklash kerak edi
30
. 
Germaniya va 27 ta ittifoqchi  mamlakatlar  o‘rtasidagi  1919-yil 28-
iyundagi  Versal  tinchlik  shartnomasi  tomonlarning  quyidagi  vazifalar 
bo‘yicha 
majburiyatlarni 
o‘z 
ichiga 
olgan 
(227, 
228-
moddalar)
bookmark81
:  
-  Imperator  Vilgelm  II  Gogensollernni  “xalqaro  axloq  qoidalari  va 
muqaddas hokimiyat shartnomalariga qarshi o‘ta og‘ir jinoyatlarni sodir 
etishda” ayblash bo‘yicha ishlarni oshkora ko‘rib chiqish uchun maxsus 
xalqaro tribunalni tashkil etish;  
- Niderlandiya hukumatiga sobiq imperatorni sud uchun tutib berish 
talabi bilan murojaat etish;  
-  gumon  qilinayotgan  harbiy  jinoyatchilarni  jinoiy  ta‘qib  qilish  va 
tutib berish;  
- “zarur hujjatlar va ma‘lumotlarni taqdim etish”
31
. 
Bundan tashqari mazkur shartnomaning 229-moddasidaga muvofiq, 
agar  bir  nechta  davlatga  qarshi  jinoyat  sodir  etilsa,  ayblanuvchilarni 
ushbu davlatlar harbiy sudyalaridan tarkib topgan “qo‘shma komissiya” 
sud qiladi. 
                     
30
 Арцибасов И.Н., Егоров С.А. Қуролли можаро: ҳуқуқ, сиёсат, дипломатия. - М., 1989. – 185 б.