Xalqaro moliya bozorida sekyuritizatsiyalash amaliyoti va tendensiyalari Reja

1-rasm. Sekyuritizatsiya mexanizmi va jarayoni⁵
Sekyuritizatsiya bitimlarining bir necha xil turlari ajratib ko’rsatiladi.
1. Aktivlarni chiqarish bosqichi mavjudligiga qarab
• klassik (an’anaviy) sekyuritizatsiya - aktivlar «pul»i korxona balansidan chiqariladi va sekyuritizatsiya amalga oshirish uchun maxsus tashkil etilgan yuridik shaxsga o’tkaziladi;
• sintetik sekyuritizatsiya – faqat risklar (asosan, kredit risklari) o’tkaziladi, maxsus yuridik shaxs tashkil qilinmaydi, kredit derivativlaridan foydalaniladi.
2. To’lovlarni saralash usuliga qarab:
• bevosita taqsimlash – «pul» foydalaniladigan aktivlar bo’yicha yaratilgan barcha pul oqimlari investor tomonidan qimmatli qog’ozlarga annuitet to’lovlar shaklida kelib tushadi;
• boshqariladigan taqsimlash – pul mablag’larini qayta investitsiyalash bilan sxema qo’llaniladi. Bu majburiyatlarni muddatidan oldin to’lash riskini kamaytiradi. Maxsus yaratilgan yuridik shaxs olingan mablag’larni originatorga etkazib berishi yoki ularni chiqarilgan vositalar uchun kafolat sifatida uzatish to’g’risida qaror qabul qiladi.
3. Sekyuritizatsiyada foydalaniladigan moliyaviy ob’ektlarga qarab – mavjyd va rejalashtirilgan:
•majburiyatlarni sekyuritizatsiya qilish (ta’minlangan qarz majburiyatlari, CDO);
•aktivlarni sekyuritizatsiya qilish;
•kelajakdagi pul oqimlarini sekyuritizatsiya qilish.
4. «Pul»dagi aktivlarni boshqarish usuliga qarab:
• statik – «pul» o’zgarmaydi:
• tiklanadigan – shakllantirishiladigan aktivlar «pul»i tarkibi u yaratilgan paytdan boshlab o’zgarishlarga duch keladi.
5. Muayyan aktivlar turlari bo’yicha sekyuritizatsiya: uy-joy ipotekasi, tijorat ipotekalari, avtomobil xarid qilish kreditlari, kredit kartalari, ta’lim kreditlari, uzoq muddatli asbob-uskunalardan olinadigan daromadlar, tovar kreditlari, avtomobil ijarasi shartnomalari, korxonalarga kichik kreditlar savdo-sotiq bitimlari, uy-joy mulklari bilan ta’minlangan kredit talablari va boshqalar.
6. Bu aktivlarni guruhlash mumkin. Sekyuritizatsiya uchun bazis aktivlar guruhlari bo’yicha xususiy kreditlar, ulgurji kreditlar, operatsion daromadlar ajratib ko’rsatiladi.
Ajratilgan ipoteka qimmatli qog’ozlari yoki striplar (stripper MBS) alohida bir tur bo’lib, birlashtirilgan ipoteka kreditlari hisobidan yaratilgan pul oqimlari qimmatli qog’ozlar bo’yicha kreditni to’lash va foiz to’lovlaridan oldindan belgilangan ulushlarga muvofiq taqsimlanadi. Bunday taqsimlash ikki yo’nalishda amalga oshiriladi: faqat foizlarni qayta taqsimlash yoki faqat asosiy miqdorni. Ipoteka kreditini muddatidan oldin qaytarmaslik hollarida, investor birinchi turdagi striplarni xarid qilganda qo’shimcha foyda oladi, foiz stavkasi pasayganda esa - ikkinchi turdagi striplarni sotib olganda.
Ta’minlangan ipoteka majburiyatlari (SMO) – ipoteka kreditlari bilan ta’minlangan ipoteka qimmatli qog’ozlar turlari. Chiqarilgan ta’minlangan majburiyatlar, ularning riksli va daromadliligini ko’rsatadigan kredit reytingiga qarab bo’linadi. Shu sababli, investorlar risklar haqida aniq tushunchalarni olish uchun ushbu emissiya bo’yicha masala barcha reytinglarni hisobga olishi kerak, chunki transhning kredit sifatini oshirish maqsadida bozor riski va tranzaksiya riskining bir qismi transhdan transhga o’tkaziladi.
Ta’minlangan qarz majburiyatlari bo’yicha pul oqimlari (CDO) xuddi ta’minlangan qimmatli qog’ozlar bo’yicha oqimlari kabi (ABS) hosil bo’ladi, biroq ular investorlar o’rtasida qimmatli qog’ozlar reyting sinfiga muvofiq – dastlab katta (maksimal reytingga ega), so’ngra kichik obligatsiyalar bo’yicha taqsimlanadi. Demak, kichik obligatsiyalar ko’proq riskli hisoblanadi, axir qarzdor ta’minlangan qimmatli qog’ozning asosida yotadigan ipoteka krediti bo’yicha to’lashdan bosh tortganda investorlarga pul oqimlari kelmay qo’yadi. Biroq dastlab kichik sinfdagi qog’ozlar mahrum bo’ladi.
O’z navbatida, ta’minlangan qarz majburiyatlari o’zlarini yanada murakkab vositalar - kvadrat va kubdagi CDO tuzish uchun asos bo’lib xizmat qilishi mumkin, bu esa o’z navbatida mezonin transhlarning kredit reytinglarini oshirish uchun qayta sekyuritizatsiya imkonini beradi. Bunday qog’ozlar oddiy ta’minlangan qarzga qog’ozlariga qaraganda ko’proq riskli hisoblanadi.
Bazis aktiv turiga qarab, ta’minlangan qarz majburiyatlari quyidagicha tasniflanadi:
- ularnig asosida taqdim etilgan kreditlar va zayomlar yotadigan ta’minlangan kredit majburiyatlari (CLO);
- mavjud obligatsiyalarga asoslanadigan ta’minlangan obligatsiya majburiyatlari (SVO).
Ta’minlangan obligatsiya majburiyatlarida shuningdek, quyidagi turlar mavjud: korporativ, rivojlanayotgan bozor, strukturali bitimlar sdelok (ta’minlangan qimmatli qog’ozlar, tijorat ipoteka qimmatli qog’ozlari (CMBS) va boshqalarga chiqariladi). Ta’minlangan qarz majburiyatlarida esa – pul bozori, sintetik (kredit derivativlari).
Shunday qilib kreditor birlamchi qimmatli qog'ozlar bozorini yaratadi. U chiqarilgan ipotekalarni o'zining qimmatli qog'ozlar portfelida saqlashi yoki ularni ipoteka kreditlarining ikkilamchi bozorini yaratadigan boshqa investorlarga berishi mumkin. Ipoteka kreditlarini sotib olish orqali investorlar banklarga qo'shimcha kredit beradilar naqd pulda yangi kreditlar uchun. Ikkilamchi bozorda faoliyat yurituvchi kompaniyalar, shuningdek, ipoteka kreditlarini o'zlarining investitsiya portfelida saqlashlari yoki ipoteka bilan ta'minlangan qimmatli qog'ozlarni chiqarishlari mumkin

3.