Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

27 Қаранг: А. Р. Л у р и я и Ф. Я. Ю д о в и ч, Речь и развитие пси- 
хических процессов у ребеика, М , 1956, стр. 16— 17.
28 Қаранг: С. Л. Р у б и п ш т е й и, Бмтие и сознанне, М , 1957; яна 
С Л. Р у б и п ш т е й н . Основние положсния теории сознанпя, Сборпик 
«Принципн и пути развитпя психологии». Изд во АН СССР, М., 1959.
29 С. Л. Рубишнтейишшг юқорида кУрсатилган асарларига қаралсин.
30 Н. П. А н т о н о в, Происхождение и сушности сознания, «Уч. зап. 
Ивановского гос. пед. нсгитута, том XX, Иваново, 1959.
46
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қабуллашга қоднр: бошқача килиб антганда, киши ўз сезги 
органларига бўлаётган таъсирни англайди ва тушунади.
Уз-ўзидап равшанки, бунда ҳам иккинчи сигиал систсма- 
си қисобланган тилнинг ақамияти каттадир, чупки у с^бъскт- 
нинг ўз-ўзини апглашипинг биологик нсгизидир, бу процесс 
ҳам практикага таянади. Иккинчи спгнал системаси модднй 
ва идеал воқеаларни фарқлашга имкон беради, билишпинг 
еубъекти унинг объектига қарши туради.
Шундай қилиб, биз практика ва тил сезги органлари функ- 
циясини ижтимоий изларга солиб юборишини, сезги, тасав- 
вурларга абстракт тафаккур ва тилпинг, қолаверса ижтимопй 
практикапинг’ тазтир этишини назарда тутиб ҳиссип инъпкос 
онглн равншда амалга ошади дедик.
Окглн ннъикос киши сезгн органларининг функциясини 
ҳанвон сезги органлари функциясидан тубдан фарқлаГ|ди. 
Шуни айтиб ўтиш керакки, олий ҳайвон мияси ҳам муапян 
мураккаб ҳодисаларнн, ҳатто маълум даражада сабаб-оқибат 
муносабатларини акс эттириши мумкин. Аммо бу инъикос 
онгснз равишда бўлиб, шартли рефлекслардан нари чиқа ол- 
майди. Пнсонда эса тажриба, ташқи дунё янгн маъно касб 
этади. Ҳайвонлар уч\н мутлақо ёт бўлган ташқи дунёга ак- 
тив таъсир этиш қобилинти пайдо бўлади. 
Бупда психика 
дунёни акс эттирнш билан чекланиб қолмай, балки унп «ўз- 
гартирадн» ҳа.м.
Шу нарса характерлики, бунда ташқи қўзгаткич энергия- 
сининг онг фактига айланиши (В. II. Лснин) материянинг бир 
шаклдан иккинчи шаклга ўтишини эмас, балки материянинг 
инъикоси сифатида психик воқелик (сезги) найдо бўлганлн- 
гини билдирадн. Сезги апа шундай тушунилгандагина унинг 
сўз билан алоқаснни тўгри ёритиш мумкин бўладн.
Ҳар бир сўзга мияда қатор шартли алоқа, ш> алоқа уюш- 
малари шакллапади. Миядаги ана шу алоқаларга таянувчи 
сўз айни вақтда шу алоқаларни тартпбга солпб туради.
Шу ўринда нккинчи сигнал системасииинг бирипчи сигнал 
спстемаси, яъни бевосита қўзгаткичлар билан алоқасинп ало- 
ҳида қайд қилиб ўтиш жоиздир.
Сўз мавжуд бўлшии учун у доимо талаффуз қилнииб, яъни 
жамиятда ишлатилиб турилиши лозим. Бу жараёнда (жа- 
рангловчи ёки ёзма) сўз кишиларнииг сезги оргапларига таъ- 
спр қиладн. Сўзнинг ана шу функциясида биз унипг бнрипчн 
сигнал системаси билан алоқасини яққол кўрамиз. Сўз ўзн- 
нинг ташқи дунс бнлан алоқаси таъсирнни фақат шу нўл би- 
лангнпа мияга ўтказа олади. Шундагипа мияда тафаккурнипг 
шаклланишига замин бўлувчн нерв алоқаларн шакллапади.
'17
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Лкпдемнк II. II. Павлов таълимотнча, олий нерв фаолияги 
.41 
К‘рмини:зм, 
апализ па сннтез ҳамда структураликдан ибо- 
раг\ чга принципга асосланади.
Иккннчи сигпал систсмаси ҳам мапа шу принцпплар асо- 
спда ҳаракат ҳилади. Мпсол учуи анализ ва сннгез нрнпцнп- 
пппн кўриб чиҳай..1ик.
«Биз,— деб ёзадн академик К. М. Бпков,— атрофимнзни 
ўраб олган борликдаги ҳар хил предмет ва ҳодисаларни сўз- 
лар срда.мида ниҳоягда кўн анирмаларга бўламиз ва ҳар бпр 
жумла учун характсрли бўлгап синтезни, сўз сигналларининг 
турли-туман богланншларини ҳам шу сўзлар ёрдамида амал- 
ш оширампз. Бу, нуткимизга хос сўзларнп бир бутун жум- 
даларда тўплашга, бизни ўраб олган дуиснн пккппчи спгнал 
системасида апнҳ акс этншига олиб кслади»31.
Л\иядаги анализ ва синтсз умуман иккинчи снгнал систс- 
маси коптролн остида амалга ошади. Иккннчи сигнал сисче- 
маси филогснстик рнвожланиш жараёнида шундап хусуснят 
касб этадп, яъни у органик дунё эволюциясп туфайли, инсон 
г.а унинг опгп келнб чиқншн натижасида шакллапади. Тўғриро- 
ғп, ипсон мияси ҳайвон миясидан келпб чиҳҳап. Бундан, ипсон- 
даги иккинчи спгнал систе.маси ҳайвондаги биринчп сигнал 
сисгсмасига оддий ҳўпшмча дсган хулоса келиб чиқмандн, ал- 
батта. Ппсон ва унинг мияси бнологик ҳамда ижтимонй нсгиз 
асосида пайдо бў.тди. Одампинг олий нерв фаолиятн шундап 
бир мураккаб фаолиятки, у ҳайвониикидап тубдан фарц ки- 
лади. Бунда ижтимоий практиканинг ролнпи упутмаслик ке- 
рак. Ижтимонй практпка, биринчн навбатда мсҳнаг кнши.тар- 
да фикр алмашиш, ўзаро алока кнлиш эҳтиёжини тугдирди. 
Апа шу зҳтиёж тнлни, яънн иккинчп сигпал систсмасииинг 
шакллаиишига сабаб бўлди. Табинйки, тилдаги найдо бўлаёт- 
гап сўзлар табиагдагп о,ддий товушлардап фарҳ қилароҳ муап- 
яп маънони англатади. Лкс ҳолда с\ иар алоқа, тафаккурнп 
баён қилиш, фикр алмашиш қуроли бўлолмайди. Ҳар бнр сўз 
обьектив борлиқдагн муайян нредмег ва ҳодисаларпинг но.ми 
ёки атамаси сифатида шакллапади ҳамда шу предмет ва ҳо- 
дисаларни акс эттиради. Сўз апа шу хусусняти билан ҳайвон 
товушларидап фарқ қилади. 
/
Маълумки, иккинчи сигнал системаси ҳам биринчн сигнал 
системаси каби тлшқн дунё таъсирида ҳаракат қилади. /Биз 
бунда М. П. Павлов таълимоти аеосланган детерминизм прин- 
ципинм назарда тутаётирмиз.