Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

Сўзнинг грамматик шаклланганлиги ва тушунча
Юқорида айтилганидек, шаклланиш маълум образ бўлиб, 
сўз тилнинг мустақил бирлиги сифатида, маълум тушунча- 
ни ташувчи сифатида қаралиши мумкин.
Аммо жонли нутқда сўз ўзининг таркибий қисмлари ор- 
қали бошқа сўзлар билан ҳамиша боғлиқ бўлади. Бу билан 
у сўзда мужассамланган тушунчанинг бошқа тушунчалар 
билан муносабатини юзага келтиради.
Бунинг учун тушунчанинг шаклланишида тилнинг ролини 
ўрганиш кифоя қилмайди, балки сўзларнинг 
грамматика 
асосида ўзаро турли муносабатга киришини текшириш та- 
лаб қилинади.
Ана шу маънода грамматика сўз маъносининг ички ало- 
қадорлигини белгилайди.
«Сўзнинг лексик маънолари грамматик категориялар ту-
41 
Тил тарихи (А. А. Потебня, Сепир ва б.) шундан далолат беради- 
ки, бошланғич нутқ алоҳида ўзгармас сўзлардан ташкил топган, грам- 
матик жиҳатдан шакл ўзгариши эса кейинроқ вужудга келган.
78
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

файли жамланади. Сўз лексик ва грамматик маъноларнинг
ички, конструктив бирлигини гавдалантиради»42.
Тафаккурнинг умумлаштириш ишида тил грамматикаси 
нинг ролини кўрсатиш алоҳида ва катта проблемадир. Бу 
махсус тадҳиҳотни талаб этади.
Айни ўринда биз сўз грамматика қонунлари асосида бош- 
қа сўзлар билан муносабатга киришиб, тушунчайинг пайдо 
бўлиши ва тараққий этишини таъминлаш нуқтаи назаридаи 
бу проблемани қисман тилга олиб ўтамиз.
«Сўз,— деб ёзади академик В. В. Виноградов,— шакллар 
ва маъноларнинг системаси сифатида тил грамматик кате- 
горияларининг бирлашиш ва ўзаро таъсир этиш маркази 
дир»43.
Ҳар бир тил ўз сўзларини сўз туркумларига гуруҳлайди. 
Сўз туркумлари чуқур абстракция ва умумлашмани гавда- 
лантирувчи 
алоҳида 
грамматик 
категорияларда 
ифода 
ланади.
Сўз асосланадиган ва грамматик жиҳатдан таянадиган 
ул<умийлик ташқи дунё предмет-ҳодисаларининг қўшилиши 
ва алоқага боғлик бўлади.
Грамматика категориялари 
фақат 
амалиётда 
амалий 
мақсадлар учун 
пайдо бўлиши 
мумкин. Ҳақиқатда 
ҳам 
шундай.
Профессор Е. М. Галкина-Федорук ёзади: «Агар лексика 
ташқи дунё предмет ва ҳодисаларини акс эттириб, уларни 
мустаҳкамлашга (уй, одам, 
қиймат ва ҳоказо), уларнинг 
маълум жиҳатларини: сифатларини (қаттиқ, юмшоқ), миқ- 
дорини (бир, икки, беш) билдирса, грамматика 
уларнинг 
ўзаро алоқасини (уй турибди), уларнинг ҳолатини (уй қу- 
рилаяпти), уларнинг бир-бирига муносабатини (бу уйда ки- 
шилар яшайди) муайян замонда (ўтмиш, ҳозир ва келаси) 
акс эттиради.
Предмет ва ҳодисалар ҳолатининг хилма-хиллиги, улар 
злоқаларининг, муносабатларининг турли-туманлиги бу ҳо- 
лат, муносабат ва алоқаларни билиш ҳамда улар ҳақидаги 
маълумотни билдириш, улардан турмушда фойдаланиш за 
руриятини келтириб чиқаради.
Бу алоқа, ҳолат ва муносабатлар 
алоҳида 
грамматин 
категорияларда умумлашган тарзда гуруҳлашади.
Бир хил грамматик шаклларга ҳар хил лексик маъноли 
сўэлар, яъни ҳар қандай конкрет лексик маъноли 
сўзлар 
қўйилади. Масалан, вақтга муносабатни билдирувчи «ўтгаи *
 4
1