Yer osti suvlari

61 Robert E. Gabler, James F. Petersen, L. Michael Trapasso. Essentials o f Physical Geography. 2007. - 88-b.
62 Robert E. Gabler, James F. Petersen, L. Michael Trapasso. Essentials of Physical Geography. 2007. - 89-b.
159
kislorodning mavjudligiga bogiiq. Atmosferadagi uchinchi ko‘p gaz bu argon (Ar) hisoblanadi. Bu kimyoviy nofaol gaz bo‘lganligi sababli Yerdagi hayotga yordam ham halaqit ham bermaydi.
Vaqtincha (o‘zgaruvchan) tarkiblarga C 0 2, 0 3, suv bugiari, aerozollar kiradi. Tabiatda COz organik moddalaming chirishi, bijg‘ishi va kuyishi kabi oksidlanish jarayonlari natijasida hosil bo‘ladi. Atmosferada karbonat angidridning miqdori kam, ammo u geogratik qobiqning faoliyatida katta ahamiyatga ega. Organik moddalami hosil boiishida karbonat angidrid fotosintez jarayonida asosiy material boiib hisoblanadi.
Suv bug‘i, suyuqlik, chang, qurum parchalari hamisha atmosferaning quyi qismlarida quruq havo bilan aralashgan boiadi; bu atmosfera gazlari orasida eng o‘zgaruvchan hisoblanadi, sovuq va quruq iqlimda suv bug‘i miqdori 0,02% gacha, nam tropiklarda esa 4% gacha tebranishi mimikin.
Suv bug‘i atmosferaning quyi qismida issiqlikni qo‘shib oladi va shu tarzda Yerdan tezda bugianib ketishini oldini oladi. Shunday qilib, karbonat angidrid gazi kabi suv bug‘i ham atmosferani ajratish harakatida katta rol o‘ynaydi. Atmosferada mavjud boigan gazsimon suv bugiarga qo‘shimcha suyuq suv yomgir, tuman va bulutda tomchilar sifatida ham uchraydi. Qattiq holatdagi suv atmosferada muz kristallari, qor, d o i va qorli yom gir shaklida kuzatiladi.
Chang, qurum parchalari atmosferada qattiq moddalar sifatida namoyon boiadi. Bu transport va sanoat ifloslantirishidan chiqqan moddalar, biroq ulaming ko‘p qismi atmosferada doimo mavjud boigan tabiiy jarayonlar natijasida vujudga kelgan moddalar hisoblanadi. Parcbalarga chang, tutun, gul changi va sporalari, vulqon kullari, bakteriyalar, shuningdek, okeanning tuzli suv zarralari hammasi energiyaning yutilishida va yom gir tomchilarining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi.
Yer atmosferasida juda muhim gazlardan biri ozon boiib, u ozon qatlamini hosil qilgan. Ozon kislorod molekulasining ultrabinafsha nurlar va elektr zaryadlari ta’sirida atomlarga parchalanishi, so‘ngra ushbu atomlaming molekulalar bilan qo‘shilishi natijasida hosil
160
bo‘ladi. Bu gazning asosiy massasi atmosferada to‘plangan, u joyda ozon pardasini hosil qiladi. Ozon pardasi quruqlik va suv organizmlari hayoti uchun muhim ahamiyatga ega. U Quyoshdan keladigan ultrabinafsha nurlarini yutadi. Ozonning miqdori Yer yuzasida juda kam63.
Ozon atmosferaning yuqori qatlamlarida hosil bo‘ladi, qachonki qisqa to‘lqinli Quyosh radiatsiyasi yordamida kislorod molekulasi ikki atomga bo‘linadi ( 0 2). So‘ngra beqaror erkin atomlar boshqa ikkita kislorod molekulalari bilan qo‘shilib, har biri uchta kislorod atomidan iborat ikki molekulali ozon gazini hosil qiladi: 2 0 2 + 2 0 ' —>203.
Demak, ozon molekulasida 3 ta kislorod atomi bor. Ozonning xossalari kislorodnikidan keskin farq qiladi. Ko‘k tusli va odatdagi sharoitda portlovchi gaz.
Atmosferaning quyi qatlamlarida ozon elektr razryadlari (masalan, yuqori toiqinli elektr uzatish liniyalari va chaqmoq urishi), shuningdek, qisqa toiqinli Quyosh radiatsiyasi kelishidan hosil bo‘ladi. Buni zaharlovchi ifloslantiruvchilarga asosan turli xil yara va ko‘zdan yosh oqishini, tomoq, nafas olish organlari kasalliklarini keltirib chiqaradigan shahar komponentlari smogi hisoblanadi. Ozon Yer yuzasi yaqinda xatarli va hayot shakli uchun faqat zararli boiishi mumkin. Shunga qaramay atmosferaning yuqori qatlamidagi ozon quruqlik va dengiz hayoti uchun muhim ahamiyatga ega. Ozon Quyoshning ultrabinafsha nurlarining katta qismini yutib olganligi sababli hayotiy shakllar uchun muhim ahamiyatga ega.