Yer osti suvlari

65 Goudie A. Physische Geographie. Germany, 2002. - 41-b.
163
ta’siridagina emas, balki havoning turbulent almashinishi va katta havo massasining bir tomonga oqishiga ham bogiiqdir. Yerdan 50 km (30 mil) balandlikdagi stratopauzada havo siyrak bo‘lsa ham (boshqa chegara) harorat Yer yuzasidagi kabi bo‘ladi. Stratapauzadan yuqorida mezosfera joylashgan. U yerda balandlik oshgan sayin harorat ham pasayib boradi. Mezosferani termosferadan mezopauza (so‘ngi chegara) ajratib turadi. Termosferada harorat yuqori, tush paytida 1100°C (2000° F) ga yaqinlashadi. Bu balandlikda yana havo shu qadar yupqa, issiqlik kam o ‘tkazilib vakuum vujudga keladi. Astronomlar va geograflar himoya vazifasiga qarab atmosferani ikkita qatlamga - ozonosfera va ionosferaga ajratishadi (14.2-rasm). Pastki qismida ozonosfera qatlami joylashgan. Yer yuzasidan deyarli 15-50 km (1 0 -3 0 mil) masofada joylashgan. Bu qatlamda ozon Quyoshning ultrabinafsha nurlarini va issiqlik energiyasini samarali filtrlaydi. Garchi ozon Yeming yuza qismida zararli bo‘lsa-da, Yerda hayot tizimini ta’minlashdagi ahamiyati katta.
ionosphere Io n o s fe ra
O zonosphere (O z o n o sfe ra )
160
140
120
100
1

80

i 1

CQ 60
40
20
Sea Dengiz level sat hi
14.2-rasm . Ozonosfera va Ionosfera qatlamlariningjoylashishi66
66 R obert E. G abler, Jam es F. Petersen, L. M ichael Trapasso. Essentials o f Physical G eography. 2007. - 95-b. 164
Yer yuzasidan taxminan 60-400 km (40-250 mil) masofada ionoslera qatlami joylashgan. lonosferada molekula va atomlar ultrabinafsha va boshqa nurlar ta’siri natijasida ionlashadi (Ionlashishga atomlaming ionlarga o‘tishida elektronlaming hosil boiishi yoki yo‘qolishi kabi jarayonlar aloqador boiadi). Ionosfera o ‘z navbatida Yemi zararli qisqa toiqinli radiatsiyalardan himoya qilishga yordam beradi. Shuningdek, elektr zaryadlangan bu qatlam Yeming boshqa rayonidagi signallar va xabarlami yetkazishga yordamlashadi. Aynan ionosferada tonggi shafaq sodir boiadi. Ionosfera doimo sayyoraga ta’sirda boiadi67.
Ionosferada havo zichligi kam boiganligidan Quyosh nurlari tarqalmaydi va osmon qora rangda ko‘rinadi unda yulduz hamda sayyoralar miltirab turadi. Ushbu joyda kuchli elektr toki oqimlari mavjud boiib, ular Yer magnit maydonining o ‘zgarishiga sabab boiadi va qutb yog‘dusi vujudga keladi. Ionosfera Quyoshning rentgen nurlarini yutib qoladi va shu bilan Yer yuzidagi hayotni uning zararli ta’siridan saqlaydi.