Yuqori tezlik magistrallarini ishlatish tajribasi

Ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar 
 
Tezyurar va katta tezlikdagi magistrallarni tiklashning maqsadga mu-vofiqligini 
belgilab beradigan asosiy ijtimoiy-iqtisodiy omillarga quyida-gilarni kiritish mumkin: 
‒ aholi soni va uning o‘zgarishga moyilliklari: aholi soni qancha ko‘p bo‘lsa, yo‘lovchilar 
tashish bozori, shu jumladan katta tezlikdagi tashishlar segmenti ham shuncha katta; 
‒ mamlakat va uning mintaqalari iqtisodiyotining rivojlanishi; 
‒ aholining urbanizatsiyalashish darajasi: shaharlarda aholi qancha ko‘p jamlangan 
bo‘lsa, temir yo‘ldagi katta tezlikdagi tashishlarga talab shuncha katta bo‘ladi; 
‒ aholining moddiy turmush darajasi: u naqadar yuqori bo‘lsa, nisbatan qimmat katta 
tezlikdagi tashishlarga ehtiyoj shu qadar katta bo‘ladi; 
‒ turizmning rivojlanishi; 
‒ xalqaro ishbilarmonlik aloqalarining rivojlanishi va qator boshqa omillar. 
Turli mamlakatlarda amalga oshirilgan yuqori tezlikdagi magistral lo-yihalari 
samaradorligi tahliliga bag‘ishlanib chop etilgan xorijiy tadqiqot-larda qayd etilishicha, 
yuqori tezlikdagi magistrallar qurilishi uchun mo‘l-jallangan transport yo‘lagi muayyan 
ijtimoiy-iqtisodiy tavsiflarga ega bo‘-lishi talab etiladi. Yuqori tezlikdagi magistralning 
hududi atrofidagi aholi-ning umumiy soni kamida 20-25 kishi bo‘lishi, yuqori tezlikdagi 
temir yo‘llardan foydalanish boshiga kelib mazkur transport yo‘lagida yuzaga kelgan 
umumiy yo‘lovchilar oqimi esa (har ikki yo‘nalishda), kami bilan yiliga 5-6 mln. yo‘lovchini 
tashkil etishi lozim. Mamlakat hamda transport yo‘laklarining muayyan hududlari 
taraqqiyotining iqtisodiy ko‘rsatkichlari, shu bilan birga ular yaqinida yashaydigan 
aholining moddiy ahvoli yuqori tezlikdagi magistrallar muvaffaqiyatini belgilab beradigan 
jiddiy omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. Yo‘lovchilar oqimining nomi keltirilgan omillar 
bilan bog‘liqligi istiqboldagi yo‘lovchilar oqimini prognozlash hamda muayyan yo‘nalishda 
yuqori tezlikdagi harakatni tashkil etish samaradorligini baholash imkonini beradi. 

---

Yo‘lovchi tashishlarning transport turlari orasida taqsimlanishi bozor asosida yo‘l haqi 
qiymati, yo‘ldagi vaqt, transport infratuzilmasiga oson va tez etib borish imkoniyatiga 
bog‘liq ravishda ro‘y beradi. Buning natijasida har xil transport turlaridan samarali 
foydalanish zonalari shakllanadi. Ana shu hududlar chegaralarida transport turlari 
orasidagi raqobatchilik (turlararo raqobat) yuz beradi. Bundan tashqari, bir tur ichidagi 
raqobat ham mavjud (ya`ni bir xir transport turi bilan shug‘ullanadigan ayrim 
kompaniyalar orasidagi raqobat).Yuqori tezlikda harakatlanuvchi temir yo‘l transporti 
jiddiy ustuvor jihatlarga ega: iqlimiy sharoitlar va yil mavsumidan qat`i nazar yo‘lovchilarni 
ommaviy tashish imkoniyati, poyezdlarning katta tezliklarda harakatlanishi, chiptalarning 
nisbatan mo‘`tadil narxlari, yuqori darajadagi harakat xavfsizligi va atrof-muhitga ko‘p 
zarar etkazmasligi. Shu bilan birga yo‘lovchining yuqori tezlikdagi poyezdda manziliga etib 
borish vaqti bir necha marta qisqaradi. Yuqori tezlikdagi temir yo‘l tashishlarining 
kamchiligi ular nisbatan yuqori qiymatga ega ekanligi hisoblanadi.Yo‘lovchi uchun 
transport xizmatining iste`molchilik xossalaridan quyidagilari asosiy bo‘lib keladi: tezlik, 
xavfsizlik, chipta narxi, qulaylik va yuqori darajadagi servis, transport vositalarining tez-
tez jo‘nab turishi va jadvalga aniq rioya qilinishi, zarur axborot bilan vaqtida ta`minlanishi, 
chiptalar sotib olish qulayligi va h.k.Yo‘lovchi uchun u yoki bu transport turi tezlik 
tavsiflarining jiddiy ko‘rsatkichi bo‘lib uning maksimal tezligi emas, balki «eshikdan 
eshikkacha» bo‘lgan safarda o‘tgan vaqti, ya`ni o‘rtacha marshrut muhim bo‘lib 
hisoblanadi.Yuqori tezlikdagi magistrallarning maksimal raqobatbardoshligiga eri-shish 
maqsadidan kelib chiqib, liniya uzunligi va magistral tezlikni trans-port zanjirining barcha 
boshqa elementlari: xavfsizlik nazorati, poyezdga chiqish, undan tushish, to‘xtaydigan 
bekatlari soni va to‘xtab turishlar soni kabilar ularning ijro etish paytida muvofiq bo‘lishi 
talab etiladi. Aks holda yuqori tezlikdagi magistrallarni yaratishga joylangan kapital 
mablag‘lar kam samarali bo‘lib chiqishi, hatto umuman foyda keltirmasligi mumkin. bu 
kabi vaziyatga misol tariqasida havo kemalarining yuqori tezligi va aeroportlarning bagaj 
tarqatish xizmatlarining past samara bilan ishlashi, aeroport va shahar markazi o‘rtasidagi 
jamoat transporti ishining yaxshi ishlamasligi kabilar bilan o‘zaro nomuvofiqligini keltirish 
mumkin.Tezyurar va katta tezlikdagi magistrallarni qurish va ulardan foydala-nishning 
o‘ta muhim sotsial-iqtisodiy va texnik masalalaridan biri poyezd-lar harakatlanishining 
maksimal tezligini tanlashdan iborat. Tezlikning yuqori chegarasi texnik imkoniyatlar, 
xavfsizlik talablari, ekologiya talab-lari va kapital kiritmalar va foydalanish (ekspluatatsiya) 
xarajatlarining yo‘l qo‘yiladigan qiymati bilan belgilanib, bu loyihaning iqtisodiy ko‘r-
satkichlarini aniqlab beradi. Bugungi kunda aksariyat yuqori tezlikdagi magistrallar uchun 
tezlikning eng yuqori chegarasi 300 km/s ni tashkil etadi. So‘nggi yillarda katta tezliklarga 
mo‘ljallanib tiklangan va qurilish jarayonida bo‘lgan qator magistrallar 350 km/s maksimal 
harakatlanish tezligi uchun loyihalashtirilgan. Ular qatoriga Kyoln – Frankfurt-Mayn 
(Germaniya), Madrid – Barselona (Ispaniya) katta tezlikli magistrallari, Sharqiy katta 
tezlikli magistral (Fransiya), Xitoydagi bir qancha yangi temir yo‘llar kiradi. Bugungi kunga 
kelib Fransiya va Yaponiyaning tezyurar poyezdlari eng katta marshrut tezligi qiymatlariga 
ega bo‘lib kelmoqda. 
Ma`lumki, tezlik ortgani sari safar davomliligi nisbatan qisqarib boraveradi. Masalan, 

---

tezlik soatiga 50 dan 100 km ga ko‘tarilganida, uzunligi 500 km lik uchastkada yo‘ldagi vaqt 
ikki barobar qisqaradi: 10 dan 5 soatgacha. Tezlikning 350 dan 400 km gacha ortishi esa 
yo‘lda o‘tadigan vaqtni 1 soat 25 daqiqadan 1 s 15 daqiqaga qadar, ya`ni jami 10 daqiqaga
qisqartirib, bu esa ko‘pchilik yo‘lovchilar uchun transport xizmatining jiddiy yaxshilangani 
ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qilmaydi.Shu bilan birga, tezlik soatiga 350 km dan oshganida 
kapital xarajatlar va foydalanish (ekspluatatsiya) sarf-xarajatlari, shu jumladan energiya 
haqi, shuningdek SO
2
ning umumiy emissiya summasi va poyezdlar harakatlanganidagi 
shovqin darajasi keskin ortadi. Buning oqibatida, bugunga kelib dunyoda tezligi soatiga 
350 km dan katta bironta ham tezyurar magistral qurilmagan.So‘nggi yillarda Yaponiya va 
Yevropa mamlakatlarining qator ilmiy markazlarida 300-350 km/s tezlik bilan 
harakatlanadigan tezyurar poyezd-lar harakatining energetika xarajatlari bo‘yicha, 
ularning atrof-muhitga ko‘rsatadigan shovqin va vibratsiyalar ko‘rinishidagi ta`siri, 
shuningdek statsionar inshootlar qiymatiga doir kompleks tadqiqotlar o‘tkazildi. Bu yerda 
tezyurar magistrallarda so‘nggi o‘n yillikda tijorat maqsadlarida foydalanishda, yuqori 
tezliklarning yuqori chegarasi soatiga 350 km darajasida saqlanib qoladi degan xulosaga 
kelindi. Bu ko‘rsatkichning bun-dan keyingi oshishi esa faqat, nisbatan tejamkor tortuv 
yuritmasini yaratish borasidagi, hamda vagonlar ekipaj qismining mukammal 
konstruksiyalari va yo‘l borasidagi tubdan yangicha texnik echimlar, shovqin va vibratsiya 
muammosini hal qiladigan echimlar sohasidagi yangiliklar bilan bog‘liq. Bunda eng dolzarb 
masalalardan biri 350 km dan katta tezlikda nafaqat bevosita elektr energiyasini uzatish, 
balki bu jarayonning shovqin chiqarishini nazarda tutib, tok olish bilan bog‘liq desa 
bo‘ladi.Shunday qilib, yaqin kelajakda yuqori tezlikdagi magistrallar uchun soatiga 350 km 
maksimal tezlik muqobil ko‘rsatkich bo‘lib qolishi aniq-ravshan. Bu poyezd marshrut 
tezligi qiymatini taxminan 250-260 km darajasida ta`minlash va yo‘ldagi vaqtni esa uch 
soatga qadar qisqartirish imkonini beradi.O‘zbekistonning poyezdlar katta tezlikda 
harakatlanadigan temir yo‘llarida maksimal tezlik bugunga kelib soatiga 250 km ni tashkil 
qiladi.