Yuqori tezlik magistrallarini ishlatish tajribasi

YuTM 
modelining 
shartli 
nomlanishi 
YuTM
yo‘llari 
YuTM
tarmog‘i 
YuTM
liniyalari 
xarakteri 
YuTM
stansiyalari 
Yaponiya-
Ispaniya 
YuTM lar 
mamlakat umumiy 
temir yo‘l 
tarmog‘ining 
koleyasi enidan 
farqli 1435 mm li 
koleya enidan 
foydalangan holda 
YuTM liniyalari 
qolgan temir 
yo‘l tarmog‘idan 
ajratib qo‘yilgan
Ayrim 
magistrallarning 
nisbatan 
uzunligi 
Yangi stansiyalar 
quriladi yoki yangi 
YuTM yo‘llari 
mavjud 
rekonstruksiya 
qilingan vokzal 
binolariga quriladi

---

yaratiladi
Fransiya 
YuTM lar 
mamlakat asosiy 
temir yo‘li koleyasi 
eni (1435 mm) 
bilan bir xil 
koleyali qilib 
yaratiladi
YuTM liniyalari 
qolgan temir 
yo‘l tarmog‘i 
bilan 
birlashtirilgan
Odatda, YuTM bilan 
ulanish liniyalari 
yordamida 
bog‘langan mavjud 
stansiyalardan 
foydalaniladi
Italiya-
Germaniya 
Nisbatan qisqa 
YuTM 
uchastkalari, 
shu jumladan
umumiy 
tezyurar 
yo‘laklardagi 
uchastkalarda 
Umuman tezyurar magistrallarga va ularning ayrim texnik qurilma-lariga qo‘yiladigan 
asosiy talablar yo‘lovchilarni ommaviy tashishlarni amalga oshirish vazifalaridan kelib 
chiqib belgilanadi. Yuqori tezlikdagi magistrallarni loyihalashtirish, qurish va ulardan 
foydalanishda qator talablarni ta`minlash talab etiladi:
‒ safarning xavfsizligi, qulayligi;
‒ magistralning belgilangan istiqbolga ehtiyoj (talab) darajasidagi o‘tkazish imkoniyati;
‒ poyezdlarning loyihada belgilangan tezlik bilan harakatlanishi; 
‒ magistralning favqulodda vaziyatlarda ham faoliyatini davom ettirish imkoniyati;
‒ atrof-muhitga minimal salbiy ta`sir ko‘rsatish; 
‒ qabul qilingan muhandislik echimlarining iqtisodiy samaradorligi.
Bularning barchasi boshqa transport turlari bilan raqobat sharoitida yo‘lovchilarni 
jalb etish uchun maqbul shart-sharoitlarni yaratadi.Ba`zi Yevropa mamlakatlarida yuqori 
tezlikdagi magistrallar tarmog‘i-ning rivojlanishi, shundan keyin umumyevropa tezyurar 
temir yo‘l tarmo-g‘ining yaratilishi alohida yuqori tezlikdagi milliy magistrallar texnik 
qurilmalarining (muvofiqligi) (harakatlanuvchi tarkib va statsionar quril-malar) o‘zaro 
uyg‘unligi masalasini paydo qildi. Bu muammo turli mamla-katlar orasida temir yo‘l 
qatnovi yo‘lga qo‘yila boshlagan XIX asr oxirida yuzaga kelib ulgurgan edi. Harakatlanuvchi 
tarkib gabaritlari, o‘qqa tushadigan yuklama, g‘ildirak juftliklari konstruksiyalari, tormoz 
tizimlari va elektr ta`minot qurilmalariga umumyevropa me`yorlari standartlarini qabul 
qilish zarur edi. Biroq u paytda temir yo‘l orqali xalqaro tashishlar hajmi ichki tashish 
hajmiga nisbatan ancha kichik bo‘lganligi sababli bu masala u qadar dolzarb ahamiyat kasb 
etmagan edi.Davlatlararo yuqori tezlikdagi magistrallar g‘oyasi yuzaga kelishi bilan yana 
texnik muvofiqlik, yoki so‘nggi paytda aytilishicha, texnik vositalarni uyg‘unlashtirish 
masalalariga qaytishga to‘g‘ri keldi. Bu yerda so‘z koleya eni, elektr ta`minot tizimlari, 
harakatlanuvchi tarkib va inshootlar yaqin-lashish gabaritlari, boshqaruvchi hamda 
harakat xavfsizligini ta`minlay-digan qurilmalar va infratuzilmaning boshqa komponentlari 
to‘g‘risida bormoqda. Masalan, Ispaniya va Portugaliyada temir yo‘l koleyasining eni 1668 
mm, Yevropaning boshqa mamlakatlarida – 1435 mm, O‘zbekiston va sobiq SSSR 
mamlakatlarida – 1520 mm, Finlyandiyada – 1524 mm ga teng. Temir yo‘llarni 

---

elektrlashtirish tizimlari ham o‘zaro farqli. Masalan, Fransiya va Buyuk Britaniyada 25 kV 
kuchlanishli, chastotasi 50 Gts bo‘l-gan o‘zgaruvchan tok tizimi, 1,5 kV kuchlanishli doimiy 
tok tizimi qabul qilingan bo‘lsa; Germaniyada 15 kV kuchlanishli, chastotasi 162/3 Gts 
bo‘lgan o‘zgaruvchan tok ishlatiladi; Rossiyada – 25 kV kuchlanishli, chastotasi 50 Gts 
o‘zgaruvchan tok va 3 kV kuchlanishli doimiy tok qo‘l-lanadi. Toshkent – Samarqand va 
Samarqand – Buxoro liniyalarida yo‘lov-chi tashiydigan poyezdlarning tezyurar harakatini 
joriy qilishda O‘zbekis-tonda 27,5 kV kuchlanishli o‘zgaruvchan tortuv tok tizimi saqlab 
qolindi.Buyuk Britaniya va Yevropaning qit`a qismi o‘rtasida poyezdlarning tezyurar 
harakatini joriy qilishda harakatlanuvchi tarkib gabaritlari tufayli jiddiy to‘siqlar yuzaga 
kelib, bu keyinchalik, Parij, Bryussel va Londonni o‘zaro bog‘lagan liniya uchun « Eurostar 
» tezyurar poyezdini loyihalash-tirishda hisobga olindi. Yo‘lovchilarni tashiydigan 
platforma balandligi-ning turli mamlakatlarda har xil ekanligi kabi bir qarashda ikkinchi 
dara-jadagi masala ham xalqaro qatnovlarda ommaviy tashishlar uchun mo‘ljal-langan 
harakatlanuvchi tarkibni yaratishda, loyihalashtirishda muammolar paydo qildi.Biroq 
xalqaro katta tezlikdagi harakatlanish imkoniyatini ta`minlash bo‘yicha dastlabki texnik 
yechimlar ko‘p jihatdan majburiy bo‘lib, poyezd-larga qo‘shimcha, aytish mumkin bo‘lsa, 
hatto ortiqcha uskunalarni o‘rna-tishdan iborat edi. Misol uchun, turli mamlakat temir 
yo‘llari bo‘ylab «Eurostar» yoki «Thalys» tezyurar poyezdlari qatnovini ta`minlash uchun 
kontakt simidagi tokning turli kuchlanishi va turida harakatlanuvchi tarkib tortuv 
yuritmasining ta`minlab beradigan nisbatan murakkab elektr usku-nalar talab etiladi. 
Ushbu poyezdlarda shuningdek harakatni muvofiq-lashtiruvchi va xavfsizlikni 
ta`minlovchi 3-4 komplekt bort qurilmalari o‘rnatilgan bo‘lib, ular navbatma-navbat turli 
mamlakat temir yo‘llarida ishga tushiriladi. Bularning barchasi xalqaro yo‘nalishlarda 
qatnaydigan tezyurar poyezdlar narxi milliy tezyurar magistrallarda ishlatiladigan 
poyezdlarga nisbatan 30-50% qimmatlashuviga olib keldi.Temir yo‘l texnik vositalarining 
o‘zaro muvofiqlik shartlarini ishlab chiqish maqsadida Umumevropa temir yo‘l tarmog‘i 
uchun temir yo‘l us-kunalarini loyihalashtirish va ishlab chiqarish maqsadida operatsion 
muvofiqlik texnik shartlarini ishlab chiqadigan maxsus Yevropa assotsiat-siyasi tashkil 
etildi. Yevropa Ittifoqi Transport vazirlari Kengashi barcha manfaatdor mamlakatlar 
o‘rtasida kelishuvga erishishda hamda ko‘rsatma sifatida ana shu hujjatning asosiy 
qoidalarini tasdiqladi. Biroq o‘tgan asrning 80-yillari oxirida yagona texnik shartlar ustida 
boshlangan ishlar, temir yo‘l qurilmalarining o‘zaro muvofiqligi bo‘yicha muammolarning 
ayrim elementlari bo‘yicha ma`lum darajada siljishga erishilganligiga qaramay, ularning 
mrakkabligi sababli ishlar hali tugallanmagan.O‘zbekiston Respublikasida yo‘lovchi 
poyezdlarining tezyurar va yuqori tezlikda harakatlanadigan Toshkent-Samarqand 
liniyasidagi infratu-zilma obyektlariga qo‘yiladigan asosiy talablar «Boshtransloyiha» OAJ, 
«Toshtemiryo‘lloyiha» MChJ, ToshTYMI va Transport qurilishi obyektlari bo‘yicha izlanish 
va ularni loyihalashtirish bo‘yicha «Lengiprotrans» ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati 
tomonidan ishlab chiqilgan VSN 448-N /5/ da bayon etilib, u quyidagi hujjatlar asosida:
‒ STO RJD 01.07.001-2007 (ishlab chiquvchi - Rossiya YV ning «Temir yo‘l transportining 
Butunrossiya ilmiy-tadqiqotchilik instituti» davlat federal unitar korxonasi (FGUP 
VNIIJT)); 

---

‒ Yo‘lovchi tashiydigan poyezdlarning tezyurar harakatini tashkil qilish maqsadida 
Toshkent – Samarqand temir yo‘l liniyasi infratuzilmasini loyihalashtirish bo‘yicha 
Maxsus texnik shartlar («O‘zbekiston temir yo‘llari» AJ tomonidan tasdiqlangan, 
ilmiy-texnik kengashning 2009 yil 07.08.dagi №5 bayonnomasi). 
VSN 448-N yo‘riqnomasi Toshkent - Samarqand temir yo‘l liniyasida-gi uchastkalarda 
yo‘lovchi poyezdlarining soatiga 250 km gacha harakatla-nish tezligiga erishish uchun 
«O‘zbekiston temir yo‘llari» AJ infratuzilma obyektlariga qo‘yiladigan talablarni belgilab 
beradi. Bunda liniyaning mu-ayyan uchastkalarida oddiy va tezyurar poyezdlarning birga 
harakatlanish sharoitlarini saqlab qolgan holda yo‘lovchi tashuvchi poyezdlarning soati-ga 
250 km gacha tezyurar harakatini joriy etish to‘g‘risidagi qaror «O‘zbe-kiston temir 
yo‘llari» AJ tomonidan qabul qilinadi.VSN 448-N /5/ ga muvofiq Qoidalar /9/, yuklarni 
ortish va mahkam-lashning texnik shartlari /10/ hamda yo‘riqnoma /11/ ko‘rsatmalariga 
bino-an yuk tashiydigan harakatlanuvchi tarkib tezyurar harakatlanish uchastka-siga kirib 
keladigan boshqa yo‘nalishlardan kirib kelish joylari vagonlar yuklanish darajasini 
tekshirish hamda harakatlanuvchi tarkib yurish qism-larining sozligini tekshirish 
uskunalari bilan jihozlangan bo‘lishi lozim.Yo‘lovchi tashiydigan poyezdlarning yuqori 
tezlikda harakatlanish uchastkalari tezyurar, yo‘lovchi tashiydigan tezyurar, shahar atrofi, 
tezkor va oddiy yuk poyezdlari uchun mo‘ljallangan xavfsizlik qurilmalarini saq-lab qolgan 
holda yuqori tezlikdagi poyezdlar harakati uchun mo‘ljallangan harakat xavfsizligi 
qurilmalari bilan qo‘shimcha tarzda jihozlanishi talab etiladi.Quyida VSN 448-N ning 
tezyurar va yuqori tezlikdagi temir yo‘l lini-yalarining temir yo‘l infratuzilmasi, yer 
polotnosi va sun`iy inshootlariga tegishli talablarga oid qismining asosiy qoidalari berilgan.