Заки достонлари

-да (А.i=138; Р.i=38). Бу юклама қўшилган сўз ва гаплар қуйидаги 
маъноларни ифодалайди: 
1) таъкид, кучайтириш маъноси: Отам зўрламасин кўнглим 
билар-да, // Отам ўлса, бир йўриғи бўлар-да, // Подшолик ишлари бир 
оғир юк-да, // Мени қўйсин, ўзи сўраб турар-да (Рус.445). Бир ўзбак-
да, - деди. Бир нечаси айтди: - Жуда ҳаддили муғум зўр ўзбак-да 
(Алп.128). Келтирилган гапларда –да ЮЛ ўйланган, тахмин қилинган 
фикрни мазмунан ҳам таъкидлаб, ҳам тасдиқ қилиб келмоқда. Яъни 
«кўнглимга қулоқ соламан», «кейин бирор гап бўлар», «ҳозирча ўзлари 
ҳукмронлик қилсинлар» пресуппозицияга ишора қилинмоқда. 
2) ғазаб маъноси: Ҳай, аттанг, подшомизни ерга кўмди-да 
(Рав.55). ҳа, сенга бизлар шундай хизматкор-да, бизларга бир пул 
юзукни ҳам кўзинг қиймайди...(Рав.48). 
3) ҳоҳиш, истак маъноси: Ҳа, энам билан тозилар бугун келмади 
деб йўлга қараб турар-да, бир кун ярим кунда савдо очилар-да 
(Рус.405). Эна, бера қол-да! (Рав.39). Хазон чалиб боғда гули сўлсин-
да, // Менинг муножотим қабул бўлсин-да, // Дуо қилай, қалмоқшоҳи 
ўлсин-да, // Ул ҳам мендай сарсон бўлиб қолсин-да! (Алп.214). 
Мисоллардаги «йўлга қараб турар-да» гапидан «қараб турадилар» 
тарзидаги тасдиқ маъно, «савдо очилар-да» гапидан эса «очилиши ҳам 
мумкин, очилмаслиги ҳам мумкин» деган таҳминий маънога, яъни 
пресуппозицияга ишора қилмоқда. 
Кетма –кет бўлган иш-ҳаракатни бир-бирига боғловчи ва ўрнида 
–да юкламаси қўлланади,бунда ҳаракат тезлик билан бажарилиши 
таъкидланади: Чиқмасданоқ, кўзи тушди баччага, // ғорига қочди-да, 

---

91 
кирди-да турди (Я.Аҳм). Ёмондан қоч-да қутул, ё тон-да қутул 
(Ой.206). 
Достонлар 
тилида 
қўлланган 
ёрдамчи 
сўзлар 
синонимиясини 3-иловада берилган жадвал орқали яққол кузатиш 
мумкин. 
Умуман,-да юкламаси «гапнинг мазмунини мураккаблаштиради, 
гапнинг актуал тузилишида актуаллаштирувчи восита сифатида 
иштирок этади. Прагматик тузилишида лингвистик прессуппозиция 
ифодалаб, синтактик тузилиш орқали ифодалаган очиқ ҳукмга 
қўшимча тарзда яширин ҳукм англатади
120
». 
Ё (А.i=3) кучайтирув ва таъкид юкламаси сўз маъносини 
кучайтиради, шунингдек, сўзловчи фикрини таъкидлайди, бурттириб 
кўрсатади. Масалан: Зор йиғлаб отам шўр бўзлаб қолди - ё, // 
Энамнинг кўз ёши дарё бўлди – ё, // Ярим йўлда суяр ёрим келди – ё,