Заки достонлари

-у(-ю) юкламаси [феъл+(-у (-ю))] қолипида қўлланилиб, иш-
ҳаракатнинг бажарилишидаги тезлик маъносини ифодалайди: «Ана 
бир қалмоқ ўзини чориб бойлаб юрибди-ю», - деб кулди (Алп.52). 
Элингни кўрдиму, бўлганман ҳайрон (Рус.403). 
-оқ(-ёқ) (А.i=12). Бу юклама [феъл + (-у(-ю))] қолипида 
қўлланилиб, иш-ҳаракатнинг бирин-кетин тезлик билан давом 
қилишини, бошланишини, таъкидни кўрсатади: Чиқмасданоқ кўзи 
тушди баччага, // Ғорига қочди-да, кирди-да турди (Я.Аҳм.237). 
Оқработни кўрганданоқ Аҳмаджон, // Чопиб келиб работни уч 
айланди (Я.Аҳм.232). 
[от+(-у(-ю))] қолипининг ҳосиласидан эса, кучайтириш, ажратиб 
кўрсатиш маъноси воқелашади: Бир иликни Ёдгороқ еяқўйсин 
(Алп.354). «...бориб шарманда бўлгунча, бормай, шу ерданоқ қайтиб 
кета берсаммикан», - деди (Алп.105). Оббо келган бойданоқ 
қулоғимиз тинмади, - деди (Алп.59). 
Ҳам (А.i=627; Р.i=33). Бу сўз ўзбек тилига оид ишларда 
бириктирув ва тўсиқсизлик боғловчи сифатида қаралади. Лекин 
кейинги даврда яратилган ишларда унинг юклама вазифасида 
қўлланилиши ҳақида кўп гапирилмоқда
123
.
Достонлар тилида ҳам юкламасининг қуйидаги маънолари 
ифодаланади: 
1) [мустақил 
сўз+ҳам] қолипининг ҳосиласидан айириб 
кўрсатиш, таъкидлаш маъноси воқелашади: Хуройим ҳам подшонинг 
хотини, бир гап айтиб гуноҳкор бўлмайик...(Рус.360). Қоражан ҳам 
жовчи бўлиб бориб қолди (Алп.116). Сенам бир кун йўл оласан, \\ 
Саломат элга борасан (Тўл.162). 
123
Турсунов У., Мухторов Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тили. -Тошкент: Ўқитувчи, 1975.-245 б.; Ўзбек тили 
грамматикаси. Морфология, -Тошкент, 1975.- 577 б. 

---

94 
Ҳам юкламаси «сўз маъносини кучайтириш, таъкидлаш каби 
маъноларни ифодалаш билан бирга гап мазмуний тузилишида 
пресуппозиция англатиб келади ва актуализаторлик вазифасини ҳам 
бажаради
124
». Юқорида келтирилган мисолларни таҳлил қилсак, 
яширин маъно борлиги аниқланади ҳуройим ҳам подшонинг хотини 
бирикмасида ҳам юкламаси «подшонинг яна бошқа хотинлари 
борлиги» пресуппозициясига ишора қилмоқда. Сенам, қоражон ҳам 
бирикмаларида «шу ишга яна бошқа кишилар ҳам қўл ўрганлиги» 
ҳақидаги прессуппозиция англашилмоқда. Таъкидлаш маъносига 
боғлиқ қуршовда қўшиб ҳисоблаш, биргалик маъносидаги 
пресуппозиция қўшиляпти. 
2) [ҳам+сўз] қолипининг ҳосиласидан фақат таъкидлаш маъноси 
воқелашади:..ёлғиз 
қолип,