Заки достонлари

Эргаштирувчи боғловчи сўзлар 
Матнда эргаштирувчи боғловчи сўзлар қўшма гаплар 
таркибидаги эргаш гапларни бош гапга боғлаш учун ишлатилади. 
Эргаштирувчи боғловчилар қўшма гап таркибида бири ҳоким, бири 

---

83 
тобе бўлган қисмларни боғлашга хизмат қилади ва турли 
вазифаларни бажаради. Уларнинг ифода ва вазифа маъноларига кўра 
қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин: 
1. Аниқлов боғловчилар: яъни, -ки, -ким 
2. Сабаб боғловчи сўзлар: чунки, шунинг учун 
3. Шарт боғловчи сўзлар: агар, башарти 
4. Чоғиштирув боғловчи сўзлар: гуё (гуёки) 
Бу боғловчиларнинг қандай мазмун ва муносабат ифодалаши, 
уларни 
қайси 
турга 
киритиш 
масаласи, 
фикримизча, 
мунозаралидир
110
. Биз ана шу мунозараларга қўшилган ҳолда 
боғловчи вазифасида қўлланаётган сўзларнинг ифода ва вазифа 
маъноларида юз берган ўзгаришларни алоҳида баён этишга ҳаракат 
қиламиз. 
-ки (-ким) боғловчиси ҳақида турли қарашлар мавжуд. 
Ш.Шоабдураҳмонов -ки, боғловчини ҳам аниқлов боғловчи, ҳам 
кучайтирув ва таъкид юкламаси деб ҳисобласа
111
, Ғ.Абдураҳмонов 
«юклама»
112
, Ж.Муҳторов ва А.Рустамов «боғловчи»
113
, М.Асқарова 
«содда гап составида юклама, эргаш гап қўшма гап составида 
боғловчи, яъни боғловчи-юклама»
114
, О.Бозоров ҳам «боғловчи-
юклама»
115
дир деб кўрсатадилар. 
-ки боғловчиси содда гап таркибида ҳам, эргаш гап қўшма гап 
таркибида ҳам ишлатилади. У отларга қўшилиб келиб, маънони 
кучайтиради, гапларни изоҳлаш, аниқлаш, таъкидлаш йўли билан 
боғлайди: Арзимиз шуки, бугун ҳукми кушга буюрган одам жуда ёш 
бола экан (Рав.59). Сағрисини силаб, бурнидан найча қўйиб, дурбин 
билан қараб кўрдиким, қўлтиғида тўрт ярим газ қаноти буклам-
таклам бўлиб ётир (А.122).
Хуллас, -ки (-ким) боғловчиси қўшма гап составидаги гапларни 
таъкидлаш йўли билан боғлайди. Содда гапларда кўпинча маънони 
кучайтириш учун юклама вазифасида қўлланади. 
110
Ўзбек тили грамматикаси. I-Тошкент, 1975.- 572 б.; Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги 
ўзбек адабий тили. -Тошкент, 1965.- 248 б. 
111
Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбек тилида ёрдамчи сўзлар. -Тошкент, 1953.-19 б. 
112
Абдураҳмонов Ҳ. Kўшма гап синтаксиси асослари. -Тошкент, 1958.- 92 б. 
113
Мухторов Дж. Союзы в современном узбекском языке:Автореф.дис…канд.фил.наук.- Самарканд, 1953. -с.7; 
Рустамов А. Ўзбек тилидаги -ки (ким) боғловчисининг синтактик вазифаси // Ўрта Осиё давлат университети 
илмий асарлари. -Тошкент, 1957.- 182 б. 
114
Асқарова М. Kўшма гап қисмларининг боғловчи орқали бирикиши // Тошкент давлат университети илмий 
асарлари. 42-том. -Тошкент, 1963.- 297 б. 
115
Бозоров О. Натижа эргаш гапли қўшма гапларнинг семантик табиати ва -ки ёрдамчисининг функцияси // -
Тошкент давлат пединститути илмий асарлари. -Тошкент, 1979.- 86 б. 

---

84