Zbek isto n respu blikasi fanlar akad em iyasi

tolni-toldi va boshq.
8. i-t. (-ni) (-ti): otni-otti, o'tni-o'tti, (itni-itti, qo'shni-qo'shti 
(marg), toshni-toshpsh,
9. n-sh. (-ni) (-shi). oshni-oshshi (toshk) toshni-toshshi va boshq.
10. n-r. (-ni), (-rr): korni-korri (nam) shaxarni-shaxarri (nam, 
toshk) va boshq.
I I . n-1. (-ni) (-li): tolni-tolli (nam. toshk), shaxarni-shaxarri, va 
boshq. qo'lni-qo'lli, yaqinlash-yaqillash-(nam) (nam., tashk. )
12. n-m (-ni) (-mi): qizimni-qizimmi, о zimni-o zimmi va-boshq. 
(sen-)+(sem-): senmi-semmi (nam). (nami., taik)
13. n-p (ni-pi): gapni-gappi, kapni-koppi va boshqalar.
14. r-d (ber-bed); berdi-beddi, kurdi-kuddi, yurdi-yuddi, turdi- 
tuddi (nam) va botq.
15. r-m (ber-bem): bermasa-bemasa (nam. )
16. r-t. (kekir-kekit): kekirdak-kekittak, shartta-shatta (nam).
90

---

17. r-1. (bir-bil): birla-billa (nam. toshk).
18. r-s. (ber-bes): bersa-bessa (nam. )
19. ri-ni (buri-burin): burni-bunni. (nam., toshk) (o'm-o'nn): 
o'rni-o'nni.
20. ch-s. (ich-is-): ichsa-issa. (nam.) (kech-kes): kechsa-kessa.
21. t-s. (ayt-ays): aytsam-ayssam, (nam.)
22. t-o. (sust-sus): sust-susay, (past-pas-): past-pasay.
23. il-o, (qizip-qiz); qizil-qizar.
Savol va topshiriqlar
1. Agglyutinativ tillarda grammatik ma'no ifodalovchi shakllaming 
xarakterli xususiyati va ulaming etakchi morfemaga qo'shilish xususiyati 
qanday?
2. Agglyutinativ tillarda fuziya elementlari haqida gapiring.
3. Assimilyatsiyada qaysi tovush qaysi tovushni o'z ta'siriga oladi 
va buning sababi nimada?
Adabiyotlar
1. Abduazizov A. Tilshunoslikka kirish (ma'ruzalar matni), - 
Toshkent: «Universitet», 1999, 1-2-qismlar.
2. Aliyev A., Sodiqov Q. O'zbek adabiy tili tarixidan-Toshkent: 
«O'zbekiston», 1994.
3. Abdullaev F.A.Fonetika xorezmskix govorov.Tashkent,1967.
4. Gulyamov A. G. Ob izuchenii komya v slovoobrazovanii. 
"Nauchnaya sessiya AN UzSSR", Toshkent, 1947
5. Gulyamov A. G. О soputstvuyushix yavleniyax pri affiksatsii v 
uzbekskom yazike. - Nauchnie trudi TashGU. vip. 268, 
Yazikoznanie i literaturovedenie. Toshkent, 1964.
91

---

Singarmonizm
O'zbek adabiy tilida ham ba'zan bir bo'g'inli so'zlaming struktur 
elemantlari - unli va undosh tovushlar o'rtasida tovush qatorlari bo'yicha 
o'zaro xoslanish hollari ko'zga tashlanadi. Xususan, GS, SGS strukturali 
so'zlarda tovushlar palatal garmoniyaga muvofiq birikadi: qil, xo'l, g'o'sh; 
bil, til, jil va boshqa. Ba'zan old va orqa qator variantlari ma'io farqlash 
funktsiyasini ham bajarishi mumkin. Masalan, tiq-tik.
Bir qator so'z yasovchi va forma yasovchi affiksalar variantivlikka 
ega. O'zak fonetik strukturasiga muvofiq affikslaming variantlaridan biri 
qo'llanadi. Affikslar variantlari shu fonetik qurshovida biri o'mida 
ikkinchisi qo'llanilmaydi. Masalan: -o'k yo -ik (ko'lo'k-kichik), qo', g'o' 
g'-gi, (choqo', cholg'o', so'zgi), qag'-ga (toqqa, bizga) va boshq.
Bu faktlar turkiy tillar uchun xaraterli bo'lgan singarmonizm 
konuniyatining o'zbek tilida ham ay rim o'rinlarda mavjudligini ko'rsatadi. 
YUqoridagi o'rinlarda fonema (unli va undosh) hamda morfemalaming 
orqa variantlari fonologik va morfematik qimmatga ega emas, 
morfonologiyaning o'rganish ob'etidir.
Singarmonizm tovushlar maslashuvining alohida turidir.
Tovushlarinng 
bunday 
moslashuvi 
agglyutinatsiya 
bilan 
chambarchas bog'liq. Turkiy tillarda so'z va so'z formalari ko'pincha 
ma'lum affikslar qo'shib yasaladi. Bu affikslaming yasovchi asosga 
qo'shilishida tartib mavjud. So'z yasovchi affikslar so'zning material 
qismiga leksik ma'no ifodolovchi qismiga kiradi. SHuning uchun ular 
forma yasovchi affiksalardan oldin qo'shiladi. Forma yasovchilaming 
sintaktik 
munosabat 
ifodalamaydigan 
turi 
sintaktik 
munosabat 
ifodalaydigan turidan oldin qo'shiladi: o'zak+so'z yasovchi+sintaktik 
munosabat ifodalamaydigan shakl yasovchi affiks+sintaktik munosabat
92

---

ifodalaydigan shakl yasovchi affiks, Ko'rinib turubdiki, turkiy tillarda so'z 
leksik va grammatik ma'no ifodolovchi morfemalar bilan cho'zilib boragi. 
Affikslaming bunday silsilali o'sib borishi turkiy so'zlaming tovush 
qiyofasini ham shartlab qo'yadi: o'zaro maksimal yaqin bo'lgan so'zlardan 
tashkil topadi. Tillaming tarixiy tipologik o'rganish natijalari singrmonizm 
faqat turkiy, fin-ugor tillarga xos ekanligani ko'rsatadi.
Turkiy tillardagi bu nodir hodisa faqat turkologlamingana emas, bir 
qator umumiy tilshunoslik mutaxassislarining ham diqqatini jalb qiladi.
A.A.Reformatskiyning fikricha, turkiy tillarda singarmonizm oddiy 
fonetik hodisa-assimilyatsiyaning bir turigina emas, balki morfologik 
sathga ham daxldor bo'lgan fundamental struktur-tipologik hodisadir.
I. 
A. Boduen de Kurtene ham turkiy tillardagi bu xususiyatga 
to'xtalib, unlilar garmoniyasining so'z bo'g'inlarini bog'lovchi tsement 
vazifasini bajarishini, xind-evropa tillarida bunday vazifada leksik urg'u 
kelishini ta'kidlaydi. Bu esa ko'p bo'g'inli so'zlarda birinchi bo'g'inning 
boshqa bo'g'inlarga nisbatan kuchli bo'lishini, 
keyingi 
bo'g'in 
tovushlarining esa birinchi bo'g'in tovushlariga moslashish lozimligini 
ko'rsatadi. SHuning uchun ham: "So'zning birinchi bo'g'inining (o'zak) 
boshqa bo'g'inlarda ustunligini ifodalashning kuFminatsion nuqtasi unlilar 
garmoniyasi hisoblangan", - deydi A, M. SHerbak.
Turkiy tillarda birinchi bo'g'in boshqa bo'g'inlardan kuchli, 
shuning uchun bo'g'inlaming tovush sostavi biritschi bo'g'inga 
moslashadi. V. A. Bogoroditskiy o'zak vokalizmining ergash morfemalarga 
nisbatan afzal tomoni borligini u boshqa tovushlar ta'sirisiz, o'zining 
individual artikulyatsiyaga ega bo'lishini, o'zak morfema unlilaming 
palatallik-palatal emaslik, lablanganlik-lablanmaganlik belgalari bilan 
bog'liq ravishda o'zgaradigan ikki asosiy tip yo keng -yo tor unlilardan
93

---

tashkil topishini ko'rsatadi. SHunga muvofiq u turkiy tshshar o'zagida 
klassik sakkizta unli (a), o' -i, o-o, u-u va affikslar tarkibida unlilaming ikki 
asosiy tipini keng a(s) va tor o' (i) unlilari mavjudligini ko'rsatadi.
N. S. Trubetskoy ham turkiy tillardagi uililar garmoniyasini 
e'tiborga olgan holda yuqoridagidek sakkizta fonologik kimmatga ega 
bo'lgan unlilar sisitemasi mavjudligi va ular faqat birinchi bo'gan 
uchungina xos (relevant) ekanligini, keyingi bo'g'inlar unlisining tembr 
belgisi o'zidan oldingi bo'g'in unlilar ostida ularga muvofiqlashuvini, 
demakki, tembr oppozitsiyasi neytrallashuvini ta'kidlaydi.
SHunday qilib, V.A. Bogoroditskiy va N. S. Trubetskoy asarlarida 
singarmonizm tabiati izchil nazariy talqinini topdi. Singarmonizm haqidagi 
keyingi ishlarining vujudga kelishida bu asarlar nazariy asos rolini o'tadi.
Turkiy tillardagi singarmonizmga bag'ishlangan yangi tadqiqotlar, 
ayniqsa, eksperimental tadqiqotlar simgarmonizmning faqat unlilarga emas, 
undoshlarga ham ta'sir etadigan hodisa ekanligani ko'rsatadi. Unlilar 
garmoniyasi asosiy, undoshlar garmoniyasi zsa unga ergashuvchidir.
Demak, turkiy so'zlar unlilar garmoniyasi bilangina emas, 
undoshlar garmoniyasi bilan ham "tsementlanadi". Unli va undoshlaming 
o'zaro tembral muvofiklashuvi so'zga teng bo'lgan bir umumiy kompleksni 
tashkil etadi. Singarmonizm turkiy so'zlami shakllantiruvchi, uning 
butunligini ta'minlovchi nutq oqimida so'z chegarasini ko'rsatuvchi 
vositadir. Bu jihatdan singarmonizm leksik urg'u bilan funktsiyadoshdir, 
CHunki leksik urg'u ham xuddi shu funktsiyalami bajaradi. Turkiy tillarda 
ham so'zlar urg'uli va urg'usiz bo'g'inlardan tashkil topadi va urgu 
ekspirator harakteriga ega bo'lib, so'zning oxirga bo'g'iniga qarab ko'chib 
yuradi.
Turkiy tillarda so'zni shakllantiruvchi va uni bir-biridan ajratuvchi
94

---

vosita sifatida singarmonizm va urg'u ishlatilar ekan, ulaming qaysisi bu 
funktsiyani bajarishga asosiy aktsent vosita hisoblanadi yoki ikkisi ham 
funktsional teng huquqlimi?
Turkiy tillar tadqiqotchilari bu savolga turlicha javob beradilar. 
Xususan A. Junusbekov singramonizm va leksik urg' uning funktsional bir 
xilligi qozoq tilida keyingisining mavjud bo'lishini inkor qiladi, deydi. U 
qozoq tilida asosiy kompenenti cho'ziqlik bo'lgan ritmik urg'uning 
mavjudligini ko'rsatadi.
Turkiy tillarda ham boshqa har qanday tilda bo'lgani kabi, bir 
qancha prosidik vositalar mavjud bo'lib, ulaming biri asosiy, qolganlari 
qo'shimcha, fakul’tativ hisoblanadi. Bir qator turkiy tillarda singramonizm 
asosiy, leksik urg'u esa fakul’tativ prosodik vosita sanaladi. Singarmonizm 
izchil bo'lgan turkiy tillarda uning roli kuchsiz, aksincha singarmonizm 
qonuniyati uzilgan tillarda esa urg'uning roli kuchli bo'ladi.
Uzbek tili uchun singarmonizm o'tkinchi hodisa bo'lgan-ligi 
sababli, bu tilda anglash (pertseptiv) va ajratish (delimitativ) funktsiyasini 
leksik urg'u bajaradi. Singarmo-nizm elementlari esa qadimdan amalda 
bo'lgan xodisaning qol-dig'i sifatida namoyon bo'ladi.
Uzbek tilida ayrim affiksal morfemalaming bir necha palatal (old 
qator va orqa qator) va akustik (jarangli va ja-rangsiz) allomorflari mavjud. 
Bu allomorflar o'zak morfema-ning fonetik xususiyatiga mos holda 
qo'llaniladi.
Demak, bu hodisa morfonologiyaning o'rganish ob'ektidir. 
Masalan, jo'nalish kelishigining - ga, -ka,-ga,-a variantlari mavjud. 
Ulaming har qaysisining qo'llaniladigan shart-sharoitlari bor. SHuningdek, 
chiqish kelishigi akustik variantga: (-dan tan) -gan-gacha;-gina-guncha 
kabi affikslar palatat va akustik variantlarga ega. O'simlikka, xalqqa,