Ózbekistan respublikasí joqari bilimlendiriw, PÁn hám innovaciyalar ministrligi samarqand mámleketlik veterinariya medicinasi, sharwashiliq hám biotexnologiyalar universiteti nókis filiali veterinariya hám zooinjeneriya fakulteti

Paldıń fizikalıq quramı
Paldıń sapası onıń mazzasiga, reńine, qoyıwlıǵıga qarap anıqlanadi. Paldıń reńi qaysı qıylı ósimlikdan toplanǵanligi hám hárreler qayta islewine baylanıslı bolıp, tajribada tómendegi 7 qıylı pal reńine ajratıladı: reńli, anıq aq (ekstra beliy), uta anıq (svetlo-yantarniy). Ekstra (svetlo-yantarniy), reńli yantar (svetlo-yantarniy), yantar (yantarniy), qaramtır yantar (temno-yantarniy) hám qaramtır (temniy).
Pal quramındaǵı suw muǵdarı
Jetilgen, pısken palda 16 procentten 21 procentkeshe orta esapta 18 procent suw boladı. Eger pal quramında suw muǵdarı talaptan artıqsha bolsa, ol halda hárreler tárepinen sherbetti qayta islep palǵa aylandırıw ele tawsılmaǵan, ele mumketek uyalarda jetilmegen paldı pal alıw uyqaslamasida aylantırıp alınǵan.
Jetilmegen palda quramalı qumsheker (sahároza) kóp bolıp, fruktoza hámde glyukoza, yaǵnıy ápiwayı qumsheker hámde vitaminler, fermentler hám xid beretuǵın elementler kem boladı.
Jetilmegen pal tez achiy baslaydı, sebebi onıń quramındaǵı ashıtqı zamarıqlariga qarsı gúresiw ózgesheligi kúshsiz.
Pal quramındaǵı suw muǵdarıga qarap paldıń jetilgenligi hámde uzaq saqlaw múmkinligi anıqlanadi. Ídısdagi pal eki qıylı bolıp, ıdıs tómengiidagi qatqan qumsheker moddasi ústinde bolsa suyuk jaǵdaydaǵı qumshekerdiń ajırasıwı jaǵdayı hám paldıń jetilmegenliginen dárek beredi. Pal ústiga kópiklar toplanıwı, gaz ajırasıwı, x, id keliwi, támi ashqıltım, achigan bolıwı hám pal pispelıgin kórsetedi.
Paldıń qoyıwlıǵı
Paldıń qoyıwlıǵı onıń sozılıwıga, ıdıstan tukilishiga qarap anıqlanadi. Paldıń qoyıwlıǵı onıń tar-kibidagi suw muǵdarıga, temperaturaiga hámde ximiyalıq tarkibiga baylanıslı boladı. Joqarı ızǵarlıqta pal qoyıwlıǵı hám jabısqaqlıǵı azayadı. Quramında 18 procent suw bolǵan pal 25 procent suw bolǵan palǵa salıstırǵanda 6 márte qoyıw bular zkan. Sol sebepli hám paldıń qoyıwlıǵı onıń jetilgenin kórsetiwshi tiykarǵı kórsetkish xchsoblanadi. Temperatura qanshalik joqarı bolsa, sonshalıq pal suyuk boladı, sol sebepli hám hárre uyasınan alınǵan mumketek uyalı ramkalardan paldıń sol zaxoti alıw usınıs etiledi, sebebi pallı ramkalar sakpangan hárre uyasında temperatura joqarı bolıp, +35 gradustan kem bolmaydı.
Pal hárreleri palı bul glyukoza, fruktoza hám dekstrinlarga toyınǵan suyukpik bolıp, pal kotish waqtında júzim shekeri chukib ajıralıp tursa, miywe qumshekeri bolsa suyuk xdlatda saqlanıp, paldıń ústki bóleginde ajıralıp turıwı (pal pispeganligidan dárek beredi) yamasa júzim qumshekeri kristallari orap turadı. Sol sebepli hám qatqan pal jabıwkaq boladı.
Paldıń qatıwı
Mumketek uyalardan alınǵan suyuk pal waqıt ótiwi menen qatıp, kukjlashib, iri bóleksheli, mayda bóleksheli yamasa aq mayga uqsap qaladı. Pal quramında qumsheker bólekshelari payda bolıwı xlsobiga bunday ózgeshelik júzege keledi, biraq paldıń sapası uzgarmay saqlanadı. Aldın paldıń maydan bóleginde suw puwlanish esabına qumsheker bóleksheleri payda boladı hám olar aste pal tiyine chukib, chukish waqtında bóleksheler úlkenlesip, ólpeń hámme pal qatqan bólek jaǵdayıga ótedi, qatqan glyukozanı fruktoza orap turadı.
Qatqan qumsheker bóleksheleri kólemine qarap úsh qıylı kórinistegi qatqan palǵa bólinedi: qumsheker bóleksheleri 0, 5 mm den joqarı bolsa, ol halda iri bóleksheli pal, qumsheker bóleksheleri 0, 5 mm den kem bolsa mayda bóleksheli hám qatqan bóleksheleri júdá mayda bolıp, ápiwayı gúzek menen kurib bolmasa, ol halda ókpe keselilik yamasa kuzilab turǵan mayga uxshagan pal túrlerine bólinedi. Egerde pal quramında mayda baslanǵısh bóleksheleri júdá hám kóp bolsa, ol halda kotish jaǵdayı tezlesedi hám pal tap mayga uqsas ókpe keselilik bolıp qatadı. Eger baslanǵısh kotish bóleksheleri kem bolsa, ol jaǵdayda paldıń kotish jaǵdayı páseytiwedi, biraq qatqan qumsheker bóleksheleri iri boladı. Paldıń kotish tezligi ósimlikni túrine hám baylanıslı boladı. Mısalı, butgullik ósimlikler hámde ayǵabaǵar hám paxta ósimliklernniń palı júdá tez qatadı. +13 +14 gradus ıssıda pal tez qatadı. Bul temperaturaniń asıwı yamasa tómenlewi nátiyjesinde paldıń qatıwı páseytiwedi, sebebi paldıń jabısqaqlıǵı ortsa glyukoza azayadı, +27, +32 gradusda pal kotmaydi, 40 gradus átirapında bolsa qatqan pal bóleksheleri eriy baslaydı.
Paldıń ashıwı
Jetilgen pal qansha uzaq saqlansa hám ol siyleilmaydi hám ashıw jaǵdayı júzege kelmeydi. Pal quramındaǵı suw me'yoridan artıq bolsa yamasa pal saqlanatuǵın orında ızǵarlıq kóp bolsa, ol halda pal ashıp aynıwı múmkin. Pal quramındaǵı fermentler ajıratqan zamarıqlar tásirinde qumshekerler bóleklenip, vino spirti hámde karbonat angidrid gazına ajraladi hám ashqıltım sirke bakteriyaları vino spirtin achitib sirke kislotasına SN, SOON aylantıradı.
S6 N, 0, = 2 S, N, ON + 2 SO;:
ueum qumshekerin vino spirti karbonat angidrid gazı
s:n, az waqıt + o2 = sn, soon + n2 o
vino spirti kislorod sirka kislota suw
Paldıń ashıwı ushın + 11°C, +19°C júdá qolay sharayat esaplanadı. Pal ashıwın toqtatıw ushın onı 60°C ıssılıqda 30 minut yamasa 75°C ıssılıqda 10 minut dawamında qızdırıladı.
Záhárli pal
Ayırım hallarda hárreler sonday pal alıp keledi, onı qabıl etiw boyınsha quramında záhárln ózgesheliklar bar ekenligi anıqlanadi. Radodendron, ázeliya, botkaq bagulnigi ápiwayı biryuchina hám chemirintsa ósetuǵın gúllerinen toplanǵan sherbetler quramında andromedotaqsin, rodotaqsin, genangin, tutin, melitaqsin, hámde ayırım beladonna hám durman (tungiz taraq) sıyaqlı ósimlikler gúlshańida hám záhárli ayrıqshalıqlar ushıraydı.
Bul xildagi ósimlikler gúliniń sherbeti adamlarǵa záhárli, lekin hárrelerge záhárli emes. Bunday pallardan 2-3 koshik yamasa 20 gr den 100 grammǵa shekem paydalanıladı kilingach aradan 15-20 minut ótip, muzdek ter shıǵıp bas ogrigi, bas aylanıwı, kusish, ish ketiw yamasa Kukarib ketiw jaǵdaylari ushırasıp, dem alıwdı kiyinlashtiradi hámde júrek urıwın susayishi, ayaq-qolda tamır tartıwı gúzetiledi hám ertesiga dene jaǵdayı jaqsılanıp, adam uzını jaqsı xis kila baslaydi.
Záhárli pal paydalanıladı etiwden nabıt bolǵan jaǵdaylar uchramagan. Pallar daǵı záhárli ayrıqshalıqlar 1 ay saklangandan keyin yuqaladı. Záhárli pal sol sherbet beretuǵın ósimlikler gúlshańini tekserip yamasa biologiyalıq tájiriybe jolı menen tıshqan hám teńiz chuchkalarida (morskaya svinka) tekseriledi.
Paldıń botanıq kelip shıǵıwın anıqlaw
Birdey pal gúlinen (yaǵnıy monoflyor) pal toplaw ushın úlken maydanlarǵa birdey egilgen ósimlik yamasa toǵaylarga jaqsı sherbet ajıratıwshı, hárrelerge sherbet alıwga qolay bolǵan ósimlikler gúline hárreler alıp barıladı. Paldıń monoflyorligin, yaǵnıy birdey ósimlikler gúlinen toplanǵanligin onıń reńine, xldiga, mazasiga, qoyıwlıǵıga, sırtqı kóriniske hám ayırım ximiyalıq hámde gúlshań bóleksheleri sanına qarap anıqlanadi. Palda anıqlanayotgan ósimlik gúlshańi 30 procentten, juka, marjumak (grechixa), aq akas, jońıshqa láwentalarda 10 procentten, mevrak, zigarak (shalfeyda) 20 procent, ayǵabaǵarda 35 procent, espartsetde 45 procentten kem bolmawı kerek.
Palda birdey ósimlik gúlinen toplanǵan gúlshańdan tısqarı, barlıq ushraytuǵın hám favkulodda ushırasıp qalatuǵın gúlshań bóleksheleri hám boladı.
Paldıń botanıq kelip shıǵıwın anıqlaw ushın pal tartıp alınıp, oǵan 20 g distillengen suw qosıp aralastırıladı. Qospanı tsentrafugada aylantırıp.payda bolǵan chukmadan bir tamshısın predmet shıyshesi ústine tóbeizib, bir tegis qılıp 1, 5 sm: jayǵa yoyiladi, soń mikroskop astında gúlshań bólekshelerin atlas al'bomidan paydalanıp, qaysı ósimlik túrine tiyisliligiga qarap gúlshań bóleksheleri esaplanadı. Qaysı ósimlikniń gúlshań bóleksheleri kóbirek ushrassa, pal sol ósimlik gúlinen toplanǵanligi haqqında botanıq kelip shıǵııwna iye bólemiz. Eger gúlshań bóleksheleri kópligi menen ajralmasa, ol halda pal aralas ósimlik gúllerinen toplanǵan boladı..
Pal quramındaǵı diastaza muǵdarı hám pal ni botanıq kelip shıǵıwıdan dárek beredi. Botanıq kelip shıǵıw, geografiyalıq jerlesiwler, ósimliklerdiń usish shárayati hárre kúshi, qara (pad') pal qospası hám paldıń uzaq waqıt saklanishi paldı diastaza muǵdarıga tásir etedi. Taza hám sapalı pallar arasında tómen hám joqarı diastaza kórsetkishine iye bolǵan pallar hám ushırasıp turıwı monoflyor pallıgidan dárek beredi. Paldı taza, sapalı palhárreler tárepydan qayta islengenligin tasdiklash ushın qosımsha aqsimetilfurfurola anıqlaw jolı menen tekshiriladi.