Збекистон республикаси олий

Назорат саволлари
1. Термодинамиканинг атмосфера физикасида қўлланиладиган биринчи қонуни тенгламасини келтириб чиқаринг.
2. Қандай жараёнлар адиабитик, қуруқ адиабитик деб аталади? Қуруқ адиабата учун Пуассон тенгламасини келтириб чиқаринг.
^{3. Потенциал ҳарорат нима? У қандай хоссаларга эга?}
4. Ҳаво заррачасининг тўлиқ энергияси учун тенгламани келтириб чиқаринг.
5. Потенциал энергия энтропия билан қандай боғланган? Изоэтропик таҳлил қандай мақсадда қўлланилади?
^{6. Нам ва псевдоадиабатик жараёнларни характерлаб беринг.}
7. Конвекция тенгламасининг мазмунини тушинтириб беринг. Қуруқ ва нам тўйинган ҳавога нисбатан турғунлик мезонларини ҳосил қилинг.
8. Атмосфера стратификацияси қандай суткалик ўзгаришга эга? Турли ҳаво массаларида-чи?
9. Атмосферада потенциал нотурғунлик ва потенциал турғунлик қачон ва қандай юзага келади?
^{10.Нотурғунлик энергияси нима?}
11.Термодинамик графиклар нима? Улар қандай мақсадларда қўлланилади?
V БОБ. АТМОСФЕРАНИНГ РАДИАЦИЯ РЕЖИМИ
^{5.1. Қуёш радиацияси. Спектрал таркиби. Қуёш доимийси}
Қуёш нурлаган электромагнит энергияси Kуёш радиацияси ёки нурли энергия деб аталади . Ер сиртига етиб келган қуёш радиациясининг асосий қисми иссиқликка айланади . Сайёрамиз учун қуёш радиацияси ягона энергия манбаидир .
Ҳарорати мутлақ нолдан юқори бўлган барча жисмлар ўзидан радиация нурлайди . Метеорологияда нурланаётган жисмнинг ҳарорати ва нурланиш қобилияти билан белгиланадиган ҳароратга боғлиқ радиация кўрилади .
Жисмнинг нурланиш Kобилияти деб бирлик вақт давомида бирлик юзадан (S=1 м²) барча йўналишларда нурланаётган энергия миқдори тушунилади . Бу катталик нурли оқим ёки радиация оқими деб ҳам аталади . СИ тизимида унинг ўлчов бирлиги Ж/м² .с ёки Вт/м² .
Ўз навбатида нурланаётган жисм атрофдаги жисмлардан келаётган энергияни ютади . Жисм ва атроф -муҳит орасида нурланган ва ютилган энергия фарқлари билан белгиланадиган нурли иссиKлик алмашинуви юзага келади . Иссиқлик мувозанатида иссиқлик келиши унинг йўқотилиши билан мувозанатда бўлади . Ер шари нурли мувозанат ҳолатида бўлади, чунки у қуёш радиациясини ютади ва нурланиши орқали йўқотади .
Радиация нурлаётган жисм совийди, яъни унинг ички энергияси нурли энергияга айланади . Радиация ютилишида эса нурли энергия ички энергия, кейинчалик эса энергиянинг бошқа турларига айланади .
Жисмларнинг ютиш ва нурлаш хоссалари мутлақ қора жисмга тааллуқли Кирхгоф, Планк, Вин ва Стефан-Болцман қонунлари билан тавсифланади . Тўлқин узунлигидан қатъий назар келаётган радиацияни бутунлай ютадиган жисм мутлаK Kора жисм деб аталади . Бу қонунлар бўйича нурланаётган жисмнинг ҳарорати қанча баланд бўлса, у шунча кўпроқ энергияни олади (ютади). Ҳарорат ортиши билан энергия максимуми қисқа тўлқинлар томонига сурилади .
Қуёш нурланиши мутлақ қора жисмнинг нурланиш қонунлари билан тавсифланади, Ер нурланиши эса бундан бироз фарқ қилади .
Қуёш электромагнит тўлқинларни кенг диапазонда нурлайди: гамма- нурлардан то радиотўлқинларгача . Метеорологияда 0,1 мкм дан 4 мкм гача тўлқинлар диапазонига тўғри келадиган Қуёш радиацияси кўрилади, чунки бу тўлқинлар диапазонига Қуёш радиациянинг 99% энергияси тўғри келади . Бу тўлқинлар диапазонидаги радиация қисқа тўлқинли радиация деб аталади . Қуёш радиация энергиясининг тўлқинлар узунлиги бўйича ўзгариши қуёш радиацияси спектри деб номланади (14-расм).
Қуёш радиацияси спектрини шартли равишда бир неча қисмларга бўлиш мумкин . 0,1 0,39 мкм тўлқинлар диапазонидаги радиация – ультрабинафша радиация деб номланади . Бу диапазондаги радиацияга қуёш радиациянинг 9% энергияси тўғри келади . Кўринувчан радиация 0,40 дан
0,76 мкм гача тўлқинлар диапазонини эгаллайди ва бу диапазонга қуёш радиациясининг 47% энергияси тўғри келади . Инфрақизил нурланиш (0,76 4 мкм) қуёш нурланишининг таҳминан 44% ини ташкил қилади .



^{14-расм . Атмосферага киргунга қадар қуёш радиацияси спектридаги (1) ва 6000 К
ҳароратли мутлақ қора жисм спектридаги (2) энергия тақсимоти .
Спектр соҳалари: УБ – ультрабинафша,
К – кўринувчан, ИҚ – инфрақизил .}
Қуёш радиация спектрининг максимуми таҳминан 0,475 мкм тўлқин узунлигига, яъни кўринувчан радиациянинг кўк-ҳаво ранг рангларига тўғри келади . Тажрибадан аниқланган қуёш радиацияси спектрини ҳарорати таҳминан 6000 К га тенг бўлган мутлақ қора жисмнинг Планк қонуни бўйича ҳисобланган нурланиш спектри билан таққослаш , уларнинг деярли бир хиллигини кўрсатади (14-расм). Спектрнинг ультрабинафша радиация диапазонида баъзи фарқлар кўзга ташланади . Бундан, қатъий айтганда, Қуёш мутлақ қора жисм эмаслиги ҳақида хулоса қилинади .